یک ماه به پایان کار دولت اول حسن روحانی باقی است و از حالا شایعه‌ها و اخبار برای ابقا یا تغییر وزرای کابینه بعدی او شروع شده است. یکی از این وزارتخانه‌ها، «وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران» است. روز گذشته، الیاس حضرتی، نماینده مردم تهران، در صفحه شخصی خود نوشت که رئیس‌جمهور به دنبال انتخاب وزیر دفاع از میان یکی از فرماندهان ارتش است.
مطلبی که اگر به وقوع بپیوندد، این وزارتخانه دارای یک وزیر ارتشی خواهد بود. همین بهانه‌ای شد تا به مرور تاریخچه این وزارتخانه و وزرای آن بپردازیم.
نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران از سه نهاد جداگانه، یعنی ارتش جمهوری اسلامی ایران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران تشکیل می‌شود. همه این نیروها زیر نظر ستاد کل نیروهای مسلح قرار گرفته و رؤسای آنها نیز ازسوي مقام معظم رهبری انتخاب می‌شود. «وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح» نیز کار برنامه‌ریزی و تهیه امکانات برای نیروهای نظامی را برعهده دارد.
این وزارتخانه به‌طور مستقیم در عملیات‌های نظامی شرکت نمی‌کند، ولی جزء نیروهای مسلح محسوب می‌شود. پیش از انقلاب و در دوران پهلوی دوم این وزارتخانه با نام «وزارت جنگ» فعالیت می‌کرد که در دوره نخست‌وزیری محمد مصدق به «وزارت دفاع ملی» تغییر نام داد، اما دیری نپایید و بعد از سقوط دولت او دوباره نام آن به «وزارت جنگ» تغییر کرد.
با آغاز انقلاب اسلامی و تشکیل دولت موقت مهدی بازرگان این وزارتخانه نام «وزارت دفاع ملی» را به خود گرفت، اما یک‌بار دیگر و در جلسه روز چهارشنبه، دوم خرداد ١٣٦٣ مجلس شورای اسلامی، تغییر نام وزارت دفاع ملی به «وزارت دفاع» تصویب شده و به تأیید شورای نگهبان رسید.
وزارت سپاه نیز در دولت اول میرحسین موسوی تشکیل شد و با پایان دولت او نیز در وزارت دفاع ادغام شد. تنها وزیر این وزارتخانه هشت‌ساله هم محسن رفیق‌دوست بود. او در برنامه تلویزیونی «شناسنامه» درباره چگونگی تشکیل وزارت سپاه گفته بود: «وقتی داشتند قانون اساسی را می‌نوشتند، بزرگان مجلس خبرگان قانون اساسی با ما تماس گرفتند و ما هم به این دوستان توضیح دادیم که سپاه بنا نیست جایگزین ارتش شود و سپاه فلسفه وجودی دیگری دارد.
ارتش‌ها برای دفاع از سرزمین‌ها تشکیل می‌شوند، اما انقلاب ما سرزمین نیست و با توجه به ویژگی خاصی که دارد نیاز به یک نگهبان دارد؛ لذا در اصل ۱۵۰ قانون اساسی اول این‌طور نوشته شد که حدود مسئولیت سپاه را قانون معین می‌کند. بعد از چندسال در کمیسیون دفاع این موضوع مطرح شد که نیروهای مسلح زیر نظر رهبری هستند. ارتش با داشتن وزارت دفاع، هم با دولت در ارتباط بود و هم با مجلس! لذا تصمیم بر این شد که برای سپاه هم وزارتخانه‌ای ایجاد شود تا ارتباط بین دولت و مجلس با سپاه هم به شکل خوبی برقرار شود».
او درباره انتخاب خود به عنوان وزیر این وزارتخانه هم گفته بود: «من یک روز خودم به کمیسیون دفاع رفتم و گفتم این کت و شلواری که در حال دوخت آن هستید، فقط به قامت من می‌آید و سپاه برای وزارت، به جز من كانديدايي نخواهد داشت؛ لذا نظرات خودم را در مورد ساختار وزارت سپاه بیان کردم که خیلی از موارد مورد موافقت کمیسیون دفاع قرار گرفت. قرار بود نخست‌وزیر، وزیر سپاه را معرفی کند و آیت‌الله خامنه‌ای به‌عنوان رئیس‌جمهور او را تأیید کند، از تأيید آقا مطمئن بودم اما در مورد موسوی اطمینان نداشتم.
وقتی تشکیل وزارت سپاه در مجلس به تصویب رسید و قرار شد نخست‌وزیر، وزیر مربوطه را معرفی کند، آقای موسوی به هر دلیلی گفتند هرکسی بیاید به‌جز رفیق‌دوست! ایشان خیلی‌ها را معرفی کرد اما کاندیدای سپاه بنده بودم».
او در مورد رفتنش از این وزارتخانه هم در مصاحبه‌ای با باشگاه خبرنگاران جوان گفته بود: «در دفتر مقام معظم رهبری که آن زمان رئیس‌جمهور بودند، مرحوم حاج‌احمد خمینی آمدند تا نامه پذیرش قطع‌نامه را بخوانند و بنده در کنار روحانی رئیس‌جمهور فعلی که در آن زمان معاون آیت‌الله هاشمی بودند نشسته بودم تا به آنجایی از قطع‌نامه رسید که آتش‌بس قبول شده است و او گفت تو به درد زمان جنگ می‌خوردی و به درد زمان صلح نمی‌خوری، دو ماه بعد مجلس باید به کابینه رأی جدید می‌داد که به من رأی اعتماد نداد و من از وزارت کنار رفتم».
این وزارتخانه یک‌بار دیگر هم تغییر كرد و این‌بار مجلس شورای اسلامی در ٢٨ مرداد ١٣٦٨ با ادغام این وزارتخانه با وزارت سپاه، و تشکیل «وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح» موافقت کرد.
این ادغام در راستای اصلاح ساختار تشکیلاتی نیروهای مسلح صورت گرفت. به گفته یکی از فرماندهان، زمانی که جنگ جریان داشت، سپاه نیاز به امکانات گسترده و تجهیزات جنگی و جنگ‌افزارهای مختلف داشت. از سوی دیگر بايد اعتبارات و منابع مالی نیز دریافت می‌کرد. از آنجا که تدارک نیروهای مسلح از طریق دولت صورت می‌گرفت و منابع مالی مورد نیاز نیز از طریق دولت واگذار می‌شد و از سویی، دولت هم از طریق وزارتخانه‌ها، وظایف خود را انجام می‌داد، بنابراین برای واگذاری امکانات و منابع مالی و نیز مسائل قانونی، وزارت سپاه تشکیل شد.
از قدیم وزارت دفاع برای تدارک ارتش وجود داشت و اقدامات لجستیکی و پشتیبانی مربوط به ارتش را انجام می‌داد، ولی برای سپاه تکلیف مشخص نبود و به همین دلیل وزارتی به نام سپاه تأسیس شد که همان نقشی را که وزارت دفاع برای ارتش ایفا کند، همان را برای سپاه ایفا کند. پس از پایان جنگ نیاز به حذف موازی‌کاری‌ها و انسجام تشکیلاتی بود.
وزرای این وزارتخانه نیز هرکدام سرنوشت خاص خود را داشته‌اند. از ١٣ وزیر آن بعد از پیروزی انقلاب، شش وزیر اول آن فوت کرده یا شهید شده‌اند. اکبر ترکان تنها وزیر غیرنظامی این وزارتخانه بوده و دریابان شمخانی با هشت سال وزارت، بیشترین زمان تصدی بر این پست را داشته است. در ادامه به مرور این وزرا می‌پردازیم:
وزرا:
احمد مدنی:
او اولین وزیر دفاع پس از پیروزی انقلاب است. مدنی دانشجوی نیروی دریایی در انگلستان بود که در سال ۱۳۴۸ به درجه دریاداری رسید. او وقتي عضو «جبهه ملی ایران» بود، در سال ۱۳۵۱ به علت فعالیت‌های سیاسی از کار برکنار شد اما بعد از انقلاب و در کابینه مهندس بازرگان به سمت وزیر دفاع و فرماندهی نیروی دریایی انتخاب شد اما در ١١ اسفند سال ١٣٥٧ دولت در اطلاعیه‌ای اعلام کرد که به علت عهده‌داری فرماندهی نیروی دریایی تصمیم گرفته شده است از مسئولیت وزارت دفاع فارغ باشد. پس از آن بنا بر خواست مهندس بازرگان، او مدتی عهده‌دار استانداری خوزستان شد. او در نخستین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری شرکت کرد و پس از بنی‌صدر در جایگاه دوم قرار گرفت. احمد مدنی در سال ١٣٨٤ در ٧٦سالگی در آمریکا درگذشت.
محمدتقی ریاحی:
او با درجه سرتیپی از برجسته‌ترین افسران و نظامیان حامی جبهه ملی و رئیس ستاد ارتش در زمان محمد مصدق بود، اما پس از براندازی دولت مصدق در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ دستگیر و زندانی شد. او در دولت موقت و پس از برکناری احمد مدنی به‌عنوان دومین وزیر دفاع ملی انتخاب شد اما در شهریور سال ١٣٥٨ استعفا داد. او در سال ١٣٦٧ در فرانسه درگذشت.
شهید مصطفی چمران:
او که از اردیبهشت ٥٨ عضو و نماینده امام در شورای‌عالی دفاع بود، از هفتم مهر ١٣٥٨ تا شهریور ۱۳۵۹ به‌عنوان وزیر دفاع در دولت موقت نیز فعالیت داشت. او در دوره نخست مجلس شورای اسلامی نیز از سوی مردم تهران به نمایندگی انتخاب شد. چمران در دوران دفاع مقدس ستاد جنگ‌های نامنظم را بنیانگذاری کرد. او در ۳۱ خرداد ۱۳۶۰ در مسیر دهلاویه-سوسنگرد بر اثر اصابت ترکش خمپاره به پشت سرش به شهادت رسید.
شهیدجواد فکوری:
پس از پیروزی انقلاب به خدمت نیروی هوایی ارتش درآمد و با شروع جنگ ایران و عراق به‌عنوان یکی از طراحان عملیات‌های نیروی هوایی ایران به کار خود ادامه داد. با برگزاری انتخابات و تشکیل دولت شهید رجایی با حفظ سمت فرماندهی نیروی هوایی به‌عنوان وزیر دفاع برگزیده شد. در شهریور ۱۳۶۰ و با نزدیک‌شدن زمان اجرای عملیات شکست حصر آبادان به پیشنهاد سرلشکر فلاحی به ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی منتقل شد. او در هفت مهر سال ۱۳۶۰ در راه بازگشت از جبهه بر اثر سقوط هواپیما به همراه جمعی از فرماندهان ارتش و سپاه به شهادت رسید.
شهید موسی نامجو:
او پیش از انقلاب عضو هیئت علمی دانشکده افسری بود که بعد از انقلاب به ریاست دانشکده، ارتقا یافت. نامجو پس از شهید مصطفی چمران، نماینده فرمانده کل قوا در شورای‌عالی دفاع بود و مدتی بعد در نقش وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح به خدمت پرداخت. او نیز در شهریور ١٣٦٠ در راه بازگشت از مأموریت بررسی وضعیت جبهه‌ها پس از عملیات موفق‌آمیز ثامن‌الائمه در حادثه سقوط پرواز هرکولس سی-۱۳۰ نیروی هوایی ارتش ایران به همراه شهید فکوری و تعدادی از فرماندهان نظامی دیگر به شهادت رسید.
محمد سلیمی:
او که در زمان جنگ ایران و عراق مسئول دفتر مشاوره امام خمینی(ره) در امور نظامی و مسئول ستاد جنگ‌های نامنظم بود، با درجه سرهنگی در دولت اول میرحسین در سال‌های ١٣٦٠-١٣٦٤ به‌عنوان وزیر دفاع و پشتیبانی دفاع مقدس انتخاب شد.
سلیمی از سال ۱۳۷۹ با ارتقاي درجه به سرلشکری به فرماندهی کل ارتش منصوب شد و در شهریور ۱۳۸۴ از این مقام استعفا داد. پس از آن به‌عنوان مشاور فرماندهی کل قوا در امور ارتش مشغول به فعالیت شد. او در بهمن ۱۳۹۴، پس از یک دوره طولانی بیماری در ۷۸سالگی درگذشت.
محمدحسین جلالی:
او وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح در دولت دوم میرحسین موسوی در سال‌های ١٣٦٨-١٣٦٤ بود. او در سابقه نظامی خود فرماندهي هوانیروز ارتش هنگام اجرای عملیات خیبر را دارد. به دستور امام خمینی(ره) برای کمک در تشکیل نیروی هوایی سپاه انتخاب شد و در حدفاصل ٢٨ دی ١٣٧٠ تا آبان ١٣٧٦ فرماندهی نیروی هوایی سپاه را برعهده گرفت. بعدها به ستاد کل نیروهای مسلح منتقل شد و ریاست مرکز عملیات این ستاد را برعهده گرفت. او در بهمن ١٣٩٢ به‌عنوان مشاور امداد هوایی رئیس جمعیت هلال احمر ایران انتخاب شد.
اکبر ترکان:
او که از تیر ۱۳۶۰ تا مرداد ۱۳۶۱ استاندار ایلام و از تیر ۱۳۶۲ تا بهمن ۱۳۶۳ استاندار هرمزگان بود، تنها فرد غیرنظامی است که به مقام وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح رسیده است. او از سال ١٣٦٨ تا ١٣٧٢ و در دولت اول مرحوم هاشمی‌رفسنجانی این سمت را بر عهده داشت. ترکان بعدها به‌عنوان وزیر راه و ترابری انتخاب شد و هم‌اکنون مشاور ارشد رئیس‌جمهور است.
محمد فروزنده:
در دولت دوم مرحوم هاشمی‌رفسنجانی در سال‌های ١٣٧٢-١٣٧٦به‌عنوان وزیر دفاع انتخاب شد و چهار سال این مسئولیت را برعهده داشت. او پس از این دوره و با حکم مقام معظم رهبری از سال ٧٨ تا ٩٣ به‌عنوان پنجمین رئیس بنیاد مستضعفان انتخاب شد. فروزنده هم‌اکنون یکی از اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام است.
علی شمخانی:
او از اولین پایه‌گذاران سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و فرمانده سپاه در استان خوزستان است. دریابان شمخانی در دوران جنگ به‌عنوان فرمانده نیروی زمینی و قائم‌مقام فرمانده کل نقش بسزایی در طراحی، فرماندهی و پشتیبانی از عملیات‌های مختلف داشت.
او یک سال پس از پایان دفاع مقدس، با حکم فرماندهی معظم کل قوا ضمن انتقال از سپاه پاسداران به ارتش، فرماندهی نیروی دریایی ارتش را برعهده گرفت. او از شهریور ١٣٧٦ تا پایان دولت محمد خاتمی در سال ١٣٨٤ این سمت را برعهده داشت. او با هشت سال بیشترین زمان وزارت را در وزارت دفاع برعهده داشته است. شمخانی هم‌اکنون در دولت حسن روحانی دبیر شورای‌عالی امنیت ملی است.
مصطفی محمدنجار:
او که دارای مدرک مهندسی مکانیک با گرایش طراحی جامدات از دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی و مدرک فوق‌لیسانس در رشته اجرائی با گرایش مدیریت استراتژیک از سازمان مدیریت صنعتی است، سال ١٣٥٧ و پس از پیروزی انقلاب به عضویت در سپاه درآمد.
سردار نجار که تاکنون مسئولیت بنیاد تعاون، معاون خودکفایی صنایع دفاعی و رئیس گروه جنگ‌افزاری سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، عضو هیئت‌مدیره سازمان صنایع دفاع، رئیس گروه صنایع تسلیحاتی، رئیس گروه صنایع مهمات‌سازی و معاون برنامه‌ریزی و توسعه سازمان صنایع دفاع را برعهده داشته و از سال ١٣٨٤ تا سال ١٣٨٨ در دولت نهم وزیر دفاع بود.
احمد وحیدی:
او که دکترای علوم استراتژیک دارد، تاکنون فرماندهی قرارگاه‌های عملیاتی و اطلاعاتی سپاه، معاون طرح و برنامه و امور بین‌الملل وزارت دفاع، جانشین وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، رئیس کمیسیون سیاسی، دفاعی و امنیتی مجمع تشخیص مصلحت نظام و ریاست کارگروه سیاسی، دفاعی و امنیتی دولت نهم در تدوین برنامه پنجم توسعه کشور را برعهده داشته است. وحیدی در دولت دوم محمود احمدی‌نژاد از سال ١٣٨٨ تا ١٣٩٢ وزیر دفاع بود.
حسین دهقان:
او که دکترای مدیریت دولتی دانشگاه تهران را دارد، از آغاز دولت حسن روحانی در سال ١٣٩٢ عهده‌دار وزارت دفاع است. او از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی وارد سپاه شد و از سال ١٣٦١ فرمانده سپاه تهران شد. او در سابقه خود، فرمانده منطقه یکم ثارا... و قرارگاه عملیاتی ثارا...، قائم‌مقام فرمانده نیروی هوایی سپاه، فرمانده نیروی هوایی سپاه، جانشین رئیس ستاد مشترک سپاه، قائم‌مقام وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، مشاور عالی وزیر دفاع، معاون رئیس‌جمهور و رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران، جانشین رئیس و دبیرکل مرکز مطالعات راهبردی دفاعی نیروهای مسلح ج.ا.ایران و دبیر و رئیس کمیسیون سیاسی- دفاعی و امنیتی مجمع تشخیص مصلحت نظام را دارد.
- 14
- 3
