خفاش ها از مناطق شهری ایران فراری شده اند

پیشتر ها خورشید که هنوز روز را به پایان نرسانده بود، جنگل های انبوه گیلان را کورکورانه به سمت چراغ های نیمه روشن خیابان ها ترک می کردند تا با شکار حشرات گرد آمده در جوار نورهای جیوه ای سفید چراغ های خیابان دلی از عزا درآورند اما حالا چند سالی می شود که دیگر گیلک ها خبری از شوپرها یا خفاش ها ندارند.

حالا دیگر غار شوپره یا غار شاه خانی که در مجاورت کوه عطاکوه در مسیر روستای سرچشمه و بالای چشمه شاه خانی قرار دارد، خالی از ساکنان همیشگی خود شده است. خفاش هایی که روزگاری سبب شده بودند تا نامشان بر روی این غاز باقی بماند.

نام خفاش که می آید صحنه های ترسناک فیلم های هالیوودی خاطره ها را پر می کند اما ترس از خفاش ها برای مردم بومی یک واقعیت به شمار می آمدند چرا که خفاش ها همیشه بخشی از طبیعت سبز شمال ایران را تشکیل می داده اند. خفاش هایی که کمتر نامشان در فضای مجازی به چشم می خورد و کمتر کسی از نام و نشان آنها در ایران با خبر است.

گونه هایی از میان هزار و ۲۴۰ گونه خفاش در جهان که ایران روزگاری جنگل ها و غارهای شمال ایران را برای سکونت انتخاب کرده بودند و حالا به واسطه نصب دکل های مخابرات و دکل تلویزیون کسی از سرنوشت آنها خبر ندارد و مردم بومی گیلان نیز می گویند که چند سالی می شود که شوپره ها را ندیده اند و غارهای منطقه به خصوص غار شوپره که روزگاری به خاطر وجود خفاش ها این نام را بر آن نهاده بودند از وجود این پرنده های شب خالی شده است. اما چه دلایلی می تواند این شوپره ها یا خفاش ها را از گیلان فراری داده یا آنها را به مکان های دیگری کوچ داده باشد؟ 

متهم ردیف یک: پارازیت

شاید آن زمان که گراهام بل برای اولین بار صدای واتسون را از پشت دستگاه تلفن شنید به این فکر نمی کرد که این اختراعش سال های بعد پس از توسعه چه تاثیراتی می تواند نه تنها بر جامعه انسانی بلکه در زندگی جانوران دیگر داشته باشد. توسعه وسایل ارتباطی از تلفن همراه، امواج وای فای و موج های رادیویی گرفته تا امواجی با طول موج های پایین برای فیلترینگ شبکه های اجتماعی امروزه توانسته است زندگی حیوانات را به خطر بیاندازد.

تحقیقات علمی نشان داده است که امواج الکترومغناطیسی یکی از اشکال آلودگی های محیطی هستند که می توانند به حیات وحش آسیب وارد کنند. دکل های تلفنی نصب شده در محیط زندگی جانواران به واسطه تابش های مستمر تاثیرات طولانی مدتی از جمله کاهش قدرت دفاعی طبیعی آنها، از بین رفتن سلامتی جانوران، اختلال در تولید مثل و از بین رفتن قلمر زندگی آنها به واسطه تخریب محیط زیست روی گونه های جانوری دارد.

امواج الکترو مغناطیس می تواند تاثیرات منفی روی موش ها، خفاش ها و پرندگانی مانند پرستو داشته باشد. بنابراین آلودگی مایکروویو و امواج رادیویی دلایل بالقوه ای را برای کاهش جمعیت حیوانات و از بین رفتن زندگی گیاهی تشکیل می دهد. تا به امروز نتایج حاصل از مطالعاتی که بر روی تاثیرات تابش امواج الکترومغناطیس در رابطه با یافتن غذا در خفاش ها انجام شده تا حد زیادی مبهم مانده است.

فعالیت خفاش در مکان هایی که میزان میدان الکترومغناطیسی آن قوی تر از ۲ ولت بر متر است به طور قابل توجهی در مقایسه با سایر مکان هایی که سطح الکترومغناطیس صفر است، کاهش می یابد. همچنین تحقیقات نشان داده است که وقتی قدرت میدان مغناطیسی در سطوح پایین تری تا فاصله ۴۰۰ متری با رادار خفاش باشد تفاوت معناداری در کاهش فعالیت خفاش دیده نمی شود. این نشان می دهد که یک سیگنال با ویژگی های خاص می تواند تاثیر منفی در یافتن غذای خفاش داشته باشد.

به هر حال، تا حد زیادی پیش بینی شده که کاهش فعالیت خفاش در زیستگاه هایی که در معرض تابش الکترومغناطیسی است ممکن است در نتیجه افزایش القای حرارتی باشد و خطر ابتلا به هیپوترمی در اثر گرما (تخریب سلول در اثر گرمای زیاد) بیشتر از خطر در معرض تاثیر مستقیم تابش و فراکانس های رادیویی و مایکروویو برای خفاش ها باشد.

تاثیر بالقوه تشعشعات مایکروویو بر روی خفاش ها

بسیاری از مطالعات نشان داده است که زندگی پرندگان و حشرات در مجاورت دکل تلفن همراه تاثیری منفی بر روی زاد و ولد آنها داشته است. اگر زاد و ولد حشرات در یک منطقه مشخص مختل شده باشد در جمعیت حشرات نیز تاثیر می گذارد و در نتیجه در جمعیت خفاش ها نیز اثرگذار است. اما این تنها یک نظریه است. دکل های وای فای و تلفن موبایل میدان مغناطیسی در حدود ۰.۵ تا ۲ ولت متر پراکنده می سازد.

از این رو احساس می شود که توان خروجی از این دکل ها بسیار پایین تر از این است که تاثیری منفی در خفاش ها داشته باشد. به هر حال مطالعات هنوز در مراحل ابتدایی خود هستند و دانش کمی درباره تاثیر دکل ها در زندگی خفاش هایی که در مجاورت مستقیم آنها هستند، وجود دارد.

راه کار انگلستان برای جلوگیری از اختلال در زندگی جانوران

نویزهای فرکانسی فوق العاده بالا که توسط دکل های وای فای و تلفن همراه انتشار می یابند (۲.۴ و ۵ گیگاهرتز) برای شنوایی خفاش بیش از حد بالا هستند. خفاش ها می توانند نویزهای فرکانس بالا مانند تجمعات پشه (۱۷ کیلو هرتز) را بشنوند اما به طور کلی در انگلستان برای جلوگیری از تداخل امواج تولید شده توسط انسان با امواج تولید شده توسط اکثر گونه های خفاش فراکانس های پایین را در نظر می گیرند.

خفاش ها نویزهای اضافی را فیلتر می کنند

البته گونه ای خفاش به نام Nyctalus توانایی شنیدن فرکانس هایی پایین تر از منفی۲۰ کیلوهرتز را دارد. علاوه بر این، بسیاری از گونه های دیگر خفاش ها هستند که توانایی تماس با یکدیگر را به وسیله امواج زیر فرکانس ۲۰ کیلوهرتز در خود به وجود آورده اند. به هر حال خفاش ها توانایی برقراری ارتباط با دیگران را دارند.

این نشان می دهد که آنها ممکن است قادر به فیلتر کردن نویزهای اضافی باشند، مگر صداهای بسیار بلند. به عنوان مثال اگر خفاش ها نتوانند با یکدیگرتماس برقرار کنند یا ساختار سیگنال هایی که در محیط تولید می شوند شبیه به هم باشند در پاسخگویی خفاش ها اختلال ایجاد می شود.

متهم ردیف دوم: نورهای مصنوعی

زندگی شهرنشینی بدون نور و روشنایی معنی ندارد. تیرهای چراغ برق، نورپردازی های شبانه، لوسترهای نورانی مغازه ها و پنجره های نورانی خانه های روی زمین، این سیاره سبز را حتی از قمر خود هم نورانی تر کرده است. همین مسئله موجب شده تا زندگی جانوران ساکن بر روی آن از حالت طبیعی خارج شود. حامد میرزاخلیل، کارشناس آلودگی نوری در این باره به ابتکار می گوید: انواع خفاش ها در اکوسیستم های مختلفی زندگی می کنند. برخی از آنها در شهرها روی درختان و در شکاف ساختمان ها و برخی از آنها در غارها زیست می کنند.

به گفته این فعال محیط زیست، خفاش هایی که در شهر زندگی می کنند به دلیل سیستم متفاوت بینایی شان دو گونه رفتار از خود نشان می دهند. او ادامه می دهد: گونه ای از آنها برای فعالیت و شکار، بالای چراغ خیابان ها و در ارتفاعات به صورت افقی پرواز می کنند که ما فقط صدای آنها را می شنویم و پروازهای این دسته به سمت جلو و عقب، تند و تیز است اما گاه مجبور می شوند وارد مخلوط روشنایی شوند و به شکار بپردازند. هر از گاهی در طول پرواز تغییر مسیرهای تندی دارند و اغلب در اطراف تیرهای چراغ برق می چرخند.

میرزاخلیل با اشاره به گونه هایی که نزدیک تیرهای چراغ برق به شکار می پردازند، توضیح می دهد: این گروه از خفاش ها به منابع غذایی بیشتری دسترسی دارند که این بدلیل جذب حشرات به این چراغ ها است. به طور مثال شاپرکی به نام پیمپانات وجود دارد که اندام شنوایی دارد که کمک می کند تا امواجی که خفاش آن را تولید می کند، بشنود. اندام این شاپرک به اسم پیم پانی است و با این اندام می تواند خطر را تشخیص دهد و سقوط های ناگهانی داشته باشد تا از دست خفاش ها فرار کند و طعمه آنها نشود.

این کارشناس آلودگی نوری می افزاید: متاسفانه زیر نورهای مصنوعی، این اندام شاپرک از کار می افتد و امواج را دریافت نمی کند و در نتیجه راحت تر شکار می شود؛ این پدیده باعث می شود تا منابع غذایی بیشتری در دسترس خفاش ها قرار گیرد در حالی که قطعا این منبع غذایی برای خفاش هایی که در ارتفاعات بالاتر زندگی می کنند و از چشم انسان دور هستند کمتر خواهد بود.

این پژوهشگر با بیان این که افرادی که از دیده نشدن خفاش ها در منطقه خود حرف می زنند از خفاش هایی می گویند که در سطح زمین و در محدوده تیرهای چراغ برق پرواز می کنند، می گوید: بعضی از حشراتی که زیر لامپ بخار جیوه ای که نور سفید دارند، جمع می شوند حالت تدافعی کمتری دارند و بیشتر به دام خفاش ها می افتند. از دیگر خطراتی که خفاش های شهری را تهدید می کند تصادف با خودروهای در حال حرکت است. این خفاش ها به دلیل پرواز در سطح پایین، با وسایل حمل و نقل شهری برخورد می کنند.

او با اشاره به پژوهش هایی که انجام شده، بیان می کند: پیش از اینها تصور می شد که خفاش ها تنها دارای یاخته های استوانه ای در شبکیه چشم خود هستند. یاخته های استوانه ای سلول هایی در شبکیه چشم هستند که قابلیت دید در شب را برای خفاش ها بیشتر می کند اما قدرت تشخیص رنگ به آنها نمی دهد.

اما کشفیات جدید نشان داده است که خفاش ها در سیستم بینایی خود یاخته های مخلوطی نیز دارند. یاخته های مخروطی دید در روز را برای خفاش ها محیا می کند و سبب تشخیص رنگ هم می شود. به گفته میرزاخلیل، عاملی که سبب محدودیت در عملکرد این سلول ها می شود اشعه فرابنفش است که کم و بیش در لامپ های خیابانی جیوه ای یافت می شود. البته فرابنفش برای اثرگذاری نیاز به سیستم شبکیه، زجاجیه و قرنیه دارد.

این دو یاخته استوانه ای و مخروطی به خفاش قدرت دید در روز و شب را می دهند که به آن مسوپیک می گویند. این فعال در حوزه آلودگی نوری با بیان مثالی توضیح می دهد: حال اگر به هر دلیلی خفاش نتواند در شب به فعالیت و شکار بپردازد، در روز به شکار می رود اما در فضای روز خیلی ناتوان است و خطرات بسیاری از جمله برخورد با ساختمان ها، موانع و درختان او را تهدید می کند.

اگر چه پژوهشگران ثابت کرده اند که عملکرد سیستم بینایی خفاش در شب، بسیار بیشتر از روز است، تنها به این دلیل که امواج را راحت تر ارسال می کند. به این حال فرضیه ای وجود دارد که نور مصنوعی چه مشکلاتی را برای خفاش ها به وجود می آورند؟

او در این باره اظهار می کند: بررسی این فرضیه حکایت از آن دارد که سیستم پژواک یابی خفاش ها در زیر نور مصنوعی دچار اختلال می شود. به عبارتی دیگر آنها به درستی نمی توانند امواج را پژواک دهند. از آنجایی که سیستم بینایی خفاش ها در شب فعال تر است، طبیعتاً شاهد رفتارهای روشنایی گریز از آنها هستیم این رفتار به دلیل ساختار بینایی در پستاندارهایی که شب فعال هستند بیشتر دیده می شود.

اما اختلال در پژواک دهی توسط پروتوهای روشنایی در شب، آنها را مجبور به شکار در روز می کند. میرزاخلیل ادامه می دهد: تئوری دیگری وجود دارد که می گوید نور بر امواجی که به خفاش ها ارسال می شود اختلال ایجاد می کند و باعث می شود که پژواک با فواصل کوتاهی منتشر شود. در نتیجه خفاش در دریافت پاسخ پژواک دچار مشکل می شود. البته فرآیند این اتفاق به درستی مشخص نیست.

فرضیه دیگر مربوط به میدان مغناطیس زمین و تاثیر نور مصنوعی بر آن است. میدان مغناطیسی به خفاش در جهت یابی و جابه جایی آنها کمک می کند که نور مصنوعی و پارازیت هایی که به دست بشر در محیط متساعد می شوند نیز می تواند روی میدان مغناطیسی اثرگذار باشد و خفاش را در تشخیص میدان مغناطیسی با مشکل مواجه کند و روی شکار و تغذیه آن نیز تاثیر گذار خواهد بود. این پژوهشگر بیان می کند: اختلال در ترشح هورمون ملاتونین در خفاش نیز قابل تامل است.

ترشح ملاتونین در شب ۱۰ برابر روز است و تنظیم کننده ساعت بیولوژیک او است. اختلال در ترشح این ماده می تواند فعالیت های تولید مثلی از جمله کاهش ذخیره اسپرم، تاخیر در لقاح و جفت گیری و تاخیر در خواب زمستانی را با مشکل مواجه کند و این موضوع سبب خواهد شد تا جمعیت آنها کاهش یابد. از آنجایی که ملاتونین در تاریکی ترشح می شود،کمترین نور مصنوعی در شب روی ترشح ملاتونین تاثیرگذار است.

چه باید کرد؟ آیا باید نگران خفاش ها بود؟

به اعتقاد میرزاخلیل، نگرانی برای انقراض خفاش ها و یوزپلنگ ایرانی تنها به این دلیل نیست که یک گونه از موجودات منقرض می شوند بلکه نگرانی از این بابت است که یکی از حلقه های چرخه زیستی زمین از بین خواهد رفت. چرخه ای که کل موجودات به هم مربوط و نیازمند هستند. اگر یکی از این حلقه ها قطع شود در زندگی شکار و شکارچی اختلال ایجاد می شود. این حلقه های به هم متصل بر جمعیت سایر موجودات تاثیر می گذارد و بر کل کره زمین از جمله انسان نیز اثر خواهند گذاشت.