دریا‌ها جاذبه مغفول مانده گردشگری

دریاها ۷۵ درصد سطح کره زمین را پوشانده و منشا نعمات و مزایای بی شمار الهی هستند. ایرانیان سابقه‌ای دیرینه در دریانوردی و بهره‌مندی از دریاها دارند زیرا کشور عزیزمان ایران اصولا یک کشور دریایی محسوب می شود . براساس شاخص MDF به میزان ۴۷ درصد تولید ناخالص داخلی با احتساب نفت وابسته به حمل و نقل دریایی است.

شاخص MDF بدون احتساب نفت ۲۵ درصد تولید ناخالص ملی است .هدف اصلی این یادداشت این است که یادآور شویم چگونه می‌توان چشم‌ها را روی نفت بست و با ایجاد اشتغال پایدار در مناطق کمتر برخوردار با حفظ پایدار محیط زیست منابع درآمدی جدید ایجاد نمود. دیر زمانی است که موضوع توسعه دریا محور در برنامه‌ها و سخنرانی‌های مسئولان کشور از اهمیت خاصی برخوردار شده و توجهات زیادی به آن معطوف شده است . با توجه به این که کشور ایران اساسا یک کشور دریایی است هیچ‌گاه از ظرفیت‌ها و موهبت‌های دریا استفاده مناسبی نداشته ایم و به مقوله اقتصاد آبی و دریا ورود بایسته ای نداشته ایم .

بر اساس ماتریکس آنالیز SWOT ایران دارای بیش از ۸۰ مورد نقطه قوت در بحت توسعه دریایی است که باید مدنظر تصمیم‌سازان و تصمیم گیران قرار گیرد . استفاده صحیح از پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های جهانگردی ایران می تواند سودی معادل ۲ برابر ذخایر نفتی را به کشور سرازیر کند. آمارها نشان می دهد که بین ۴۰۰ تا ۶۰۰ میلیارد دلار از درآمد کشورها تا سال ۲۰۰۵ از صنعت جهانگردی تامین می شود که متاسفانه علیرغم جایگاه تاریخی و ویژگی‌های طبیعی ایران، کشورمان در این کسب درآمد جایگاهی ندارد. اگر با توجه به مزایای صنعت جهانگردی و تاثیر اقتصادی توسعه این صنعت در درآمدزایی و اشتغالزایی بتوانیم تنها به ۳۰ درصد از درآمد صنعت جهانگردی جهان دست پیدا کنیم، می توانیم سالانه سودی دو برابر ذخایر نفتی را به کشور وارد کنیم. برای توسعه جهانگردی کشورمان و قرار گرفتن در ردیف یکی از قطب‌های جهانگردی منطقه و جهان در مرحله نخست باید نگاه دولت و مردم را به این صنعت تغییر داد و سپس برای تامین امکانات و زیرساخت‌ها و همچنین پیاده سازی یک الگوی موفق جهانگردی در کشور گام برداشت. همچنین با قراردادن جهانگردی در ردیف کالاهای صادراتی غیرنفتی و توجه به این صنعت در برنامه ریزی و سیاستگذاری‌های کلان اقتصادی می توانیم به کسب درآمد اقتصادی از جهانگردی امیدوار باشیم.

به مجموعه ‌فعالیت‌های تفریحی و سرگرمی که در محیط‌های دریایی دور از ساحل توسط گردشگران انجام می‌شود گردشگری دریایی می‌گویند. این نوع گردشگری از نظر ماهیت با گردشگری ساحلی متفاوت است هر چند ممکن است شباهت‌‌هایی میان این نوع تورهای دریایی، حمل و نقل دریایی، ورزش و تفریحات آبی مانند غواصی و تورهای ساحلی و فرا ساحلی، از جمله برنامه‌های جذاب عرصه گردشگری دریا بوده که در کشور‌های جنوب شرق آسیا، میلیارد‌ها دلار درآمد سالانه به اقتصاد این کشور‌ها تزریق می کند و بازار بسیار داغی در آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی و حتی استرالیا دارد.

بررسی‌ها نشان می دهند که تنها در سال ۲۰۱۳ میلادی، بیش از سی میلیون نفر از طریق گردشگری دریا مسافرت کرده که این امر، گردش مالی ۳۴ میلیارد دلاری را به همراه داشته است.

نوع فعالیت‌های تفریحی در گردشگری دریایی بیشتر در آب‌های عمیق و دور از خشکی انجام می‌‌شود که به تجهیزات و امکانات و آموزش‌های ویژه‌ای نیاز دارد و با خطرات ویژه‌ای نیز همراه است. با وجود اقلیم ممتاز برای توسعه گردشگری دریایی در ایران، هنوز این صنعت به طور حرفه‌ای مورد توجه بخش دولتی و خصوصی قرار نگرفته، اما به تازگی سند توافقنامه توسعه گردشگری آبی ایران در دستور کار قرار گرفته است. به علاوه، شورای عالی راهبردی توسعه گردشگری دریایی و آبی ایران نیز برای توسعه این عرصه تشکیل شد.

صنعت گردشگری دریایی سهم زیادی از گردش مالی توریسم را به خود اختصاص داده است. این مسئله نشان می دهد که سرمایه‌گذاری روی ظرفیت سازی گردشگری دریایی و ارائه امکانات در این حوزه تا چه اندازه می تواند در جذب گردشگران موثر باشد.

برخی مقصدهای گردشگری دنیا تنها به واسطه ظرفیت‌های آبی و حتی فضاهای مصنوعی دریایی، مورد توجه گردشگران قرار می گیرند و به همین خاطر، توان افزایی این صنعت می تواند نقطه مهمی برای جذب گردشگر و ارتقای ثروت ملی باشد. مقوله ای که در ایران متاسفانه چندان حال و روز خوبی ندارد. با این حال در چند سال اخیر، گام‌های خوبی برای توسعه آن برداشته شده است.

**گردشگری دریایی و کسب و کار مشارکتی

اکنون تورهای مربوط به کشتی‌های کروز که مسافران را از نقطه ای به نقطه‌های دیگر منتقل می کنند و فرصت‌های گردشگری داخلی و خارجی را برای گردشگران ارائه می‌دهند، هر روز بیشتر مورد استقبال گردشگران قرار می گیرند.

مهم ترین خصوصیت تورهای دریایی، ارائه شیوه جدیدی از گردشگری برای کسانی است که همواره از راه‌های زمینی و هوایی مسافرت را تجربهنموده اند. تجربه سفر در دریا آن هم به مدت طولانی، برای بسیاری فرصتی تکرار نشدنی است که شاید در هر نقطه جهان در دسترس نباشد.

پس در گردشگری دریایی، هم لذت بیشتری می‌توان از مسیر حرکت برد و هم از جذابیت‌ها و فرصت‌های تفریحی که معمولا در داخل کشتی برای مسافران تدارک دیده می شود، بهره برد. چیزی که در سفر هوایی و زمینی و حتی با قطار نیز در اختیار گردشگران قرار ندارد.

بنابراین باید به گردشگری دریایی به عنوان یک فرصت مهم در گردشگری عصر مدرن توجه کرد. تورهای گردشگری مجازی نیز با قابلیت‌هایی که فناوری اطلاعات و ارتباطات در اختیار این صنعت قرار داده ، در معرفی مقصد‌های گردشگری دریایی نقش موثری ایفا می نمایند. 

**گردشگری دریایی در ایران

ما در کشوری زندگی می کنیم که در شمال و جنوب آن،‌ دریاهای مهمی قرار دارد. بزرگ ترین دریاچه جهان (دریاچه خزر) در شمال کشور، فرصتی بی نظیر برای توسعه گردشگری دریایی به شمار می رود. از طریق این دریا می توان به کشورهای همسایه شمالی کشور که روزگاری خاک ایران بودند نیز سفر نمود.

بیش از هشت هزار کیلومتر نوار ساحلی و جنوبی ایران، فرصت مغتنمی است که بسیاری از کشور‌های جهان در حسرت آن هستند سواحل متنوع، بنادر تاریخی، در کنار زیستگاه پرندگان خاص و چشم اندازهای بکر کشور و

۵ کشور ساحلی حوزه خزر که از طریق گردشگری دریایی می توانند روابط اقتصادی، فرهنگی و سیاسی خود را گسترش دهند و به همین خاطر، گردشگری دریایی در مناطق شمالی، فرصتی بی نظیر به شمار می رود.در جنوب نیز هزاران کیلومتر ساحل وجود دارد که از طریق آن می توان به کشور‌های مهم خاورمیانه از جمله امارات متحده عربی،‌ قطر و عمان دسترسی داشت. گسترش بیش از پیش روابط اقتصادی و فرهنگی میان ایران با کشورهای ساحلی خلیج فارس و دریای عمان، فرصتی استراتژیک است که گردشگری دریایی در اختیار شهروندان قرار می دهد.

ما باید تلاش کنیم با افزایش پهلوگیری کشتی‌های کروز مسافری و قاره پیما در بنادر، هزینه سفر به ایران برای بسیاری از گردشگران کاهش یابد. حمایت سازمان بنادر و دریانوردی کشور از این حوزه می تواند بستر‌های فنی توسعه گردشگری دریایی در ایران را ارتقا دهد.

صنعت گردشگری کشور با همه مزیت‌هایی که دارد سال‌هاست افتان و خیزان در کنار سایر بخش‌های اقتصادی کشور به حرکت خود ادامه داده، اما هرگز حرفی برای گفتن نداشته است. این در حالی است که جاذبه‌های گردشگری ایران در دنیا منحصر بفرد، بی‌نظیر و زبانزد خاص و عام است.

از سویی در کارزار گردشگری، آب‌های بسیار تمیز و سواحل طولانی دریای عمان، به عنوان بهترین و بیشترین پتانسیل سرمایه‌گذاری صنعت گردشگری در اختیارکشورمان قرار گرفته که می‌توان با کمی دقت و مدیریت در جهت آماده‌سازی زیرساخت‌های گردشگری از هر متر مربع آن درآمد کسب کرد و بازار اشتغال منطقه را رونقی دو چندان داد. اما متاسفانه سهم اقتصادی صنعت گردشگری ایران که طولانی‌ترین سواحل را به خود اختصاص داده بسیار کمتر از دیگر همسایگان جنوبی خود که هرکدام شاید کوچکتر از یک استان ایران باشند، بوده است.

کشور عزیزمان در کنار سایر جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی و تاریخی با داشتن بیش از ۲۵۰۰ کیلومتر خط ساحلی از استعداد بالقوه‌ای برای گسترش توریسم و گردشگری دریایی برخوردار است اما متاسفانه همانند گردشگری در سایر بخش‌ها رشد چندانی نداشته است. در این میان از گردشگری دریایی، به دلیل نیاز به ایجاد زیرساخت‌ها و امکانات بیشتر و همچنین تا حدودی ناشناخته بودن آن برای مردم و مسئولان، بیشتر غفلت شده است. سواحل کشورمان به تنهایی دارای جاذبه‌های گردشگری طبیعی متعددی است.

همان‌طورکه می‌دانیم یکی از دغدغه‌های اصلی دولت همواره بحث اشتغالزایی، بخصوص در استان‌های کمتر توسعه یافته ساحلی بوده و هست می‌توان با هدایت و مدیریت سرمایه‌گذاری بخصوص در بخش گردشگری با توجه به پتانسیل‌های بسیار بالای منطقه آنها را به فعل تبدیل کرد و زمینه اشتغال هزاران نفر در حاشیه سواحل استان را مهیا کرد.

امروزه مزیت‌ها و عواید حاصل از فعالیت‌های بندری و دریایی آنچنان گسترده است که بیشتر کشورهایی که به دریا دسترسی دارند آن را راهی برای تبدیل شدن به قدرت اقتصادی می‌دانند.

**گردشگری دریایی نیازمند توجه

متاسفانه با وجود فرصت‌های بسیار مناسب در کشور برای گسترش سفرهای دریایی، تاکنون توجه چندانی به آن نشده است. این در حالی است که کشورهای دیگر با استفاده از ظرفیت‌های خود و به حداکثر رساندن امکانات موجود، صنعت گردشگری و حمل‌ونقل مسافر را به پشتوانه اقتصادی کشور خود تبدیل کرده‌اند. در بررسی نقاط ضعف گردشگری دریایی چند نکته مهم همچون ادغام مفهوم گردشگری دریایی و مسافرت دریایی، بیگانگی مردم با ظرفیت دریایی و دیگری نبود زیرساخت‌های متناسب با ظرفیت‌های موجود قابل بیان است. 

البته شاید این ذهنیت ایجاد شود که گردشگری دریایی در کشورهای خارجی متفاوت با ایران اسلامی است اما نکته این است که گردشگری دریایی در کشور اسلامی ایران نیز می‌تواند در چارچوب موازین اسلامی و اجتماعی حاکم بر جامعه و حتی فرهنگ بومی مردم منطقه رونق یابد. اتفاقا به این دلیل که ایران از امن‌ترین کشورهای دنیا در بحث گردشگری و از مقیدترین کشورها در بحث رعایت مسائل اخلاقی است، این صنعت بهتر از هر جای دنیا می‌تواند در چارچوب موازین اخلاقی رشد و توسعه یابد.

از سویی فرهنگ‌سازی می‌تواند نقش مهمی در توسعه فرهنگ گردشگری دریایی کشورمان ایفا کند، چراکه فرهنگ مسافرت دریایی در ایران جز برای افراد ساحل‌نشین و بومی که نزدیک دریاها هستند و بین مناطق همجوار ساحلی تردد می‌کنند، شناخته‌شده نیست، البته در این بحث حفظ مباحث زیست محیطی سواحل نیز جای تامل فراوان دارد. از طرفی راه‌اندازی موزه دریایی، رستوران‌های دریایی، آموزش راهنمایان تخصصی گردشگری دریایی، ایجاد غواصی در سواحل و غیره می‌تواند رونق بسیار ویژه‌ای به صنعت گردشگری دریایی دهد امکاناتی که هنوز در استان‌مان یا وجود ندارد و یا بسیار کمرنگ است.

ما برای استفاده از این پتانسیل‌ها نیازمند مدیریتی هماهنگ هستیم و در واقع گردشگری یک سازمان هماهنگ است و ما می‌توانیم در حوزه‌های پژوهشی، شناسایی و هماهنگی متمرکز یا مناطق مناسب اکوتوریستی را معرفی کنیم. باید با توجه به قابلیت‌ها، امکانات و جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی و تاریخی سواحل استان‌ها، به آنها به مثابه فرصتی برای انواع مختلف گردشگری نگریسته شود که با یک برنامه‌ریزی حساب شده ملی و استانی، عایدات و منافع بسیاری برای هر استان و کشورمان به ارمغان خواهد آورد. توریست ساحلی، اکوتوریست و غیره تنها نمونه‌هایی از آنها هستند که با ارایه طرح و پروژه‌های مشخص و عملی حتی می‌توان سرمایه‌گذارهای خارجی را نیز برای این مهم جلب کرد. البته این امر باید حتماً با توجه به شرایط محلی و زیست بوم و جغرافیای فرهنگی و طبیعی این مناطق صورت گیرد و تنها در آن صورت است که می‌توان به منافع حاصل از گردشگری آن خوشبین بود که در این راه باید به طرح‌ها و نوآوری‌های جدید در برنامه‌ریزی‌ها توجه ویژه شود و جدی گرفته شوند.

به بیانی دیگر، تمام جنبه‌های مختلف گردشگری باید با در نظر گرفتن آسیب‌های زیست محیطی‌شان پیش بروند و مواردی که راه چاره‌ای ندارند، از آن اجتناب کنند. به خصوص مناطق ساحلی که عمدتاً از توریست‌های تفریحی پر می‌شوند، باید آسیب‌های احتمالی و آلودگی‌های زیست محیطیِ خاکی، ساحلی و آبی را نیز از نظر دور ندارند و طرح‌های مشخص برای جلوگیری از آلودگی‌ها یا برطرف کردن شان داشته باشند.

با تمام ضعف‌های موجود در گردشگری دریایی متولیان بر توسعه گردشگری دریایی تاکید می‌کنند اما هر سال دریغ از پارسال! با حسابی سرانگشتی می‌بینیم نه بستری آماده است نه برنامه‌های مدونی برای بسترسازی در امر گردشگری دریایی برنامه‌ریزی شده. هرسال همان برنامه‌های ضعیف و نیمه کاره مانند طرح سالم‌سازی دریا نصیب مشتاقان می‌شود. از قدیم الایام می‌گویند با حلوا حلوا کردن دهان شیرین نمی‌شود، حال قصه گردشگری دریایی ایران مصداق همان مثل است.