خزان تابستانی چنارها

درختان سالانه در پاییز برگ‌های خود را از دست می‌دهند. این موضوع را همه به خوبی می‌دانند. به طور سنتی گمان می‌شد علت این اتفاق کاهش دما در فصل پاییز است که به درختان اجازه می‌دهد وارد مرحله‌ای از استراحت و ذخیره انرژی شوند. البته فرضیات مختلفی درباره علت ریزش برگ‌های درختان وجود دارد.

مثلا پروفسور برین فورد دانشمند و نویسنده برجسته معتقد است که فروافتادن برگ‌ها از درختان برای دفع مواد زاید و زباله‌های گیاه است. او می‌گوید که در تحقیقاتش به این نتیجه رسیده که مدت زمان کمی قبل از برگ ریزی سطح مواد مضری مانند تانین‌ها و همچنین فلزات سنگین دیگر در برگ‌ها افزایش می‌یابد و روشن است که این مواد برای دفع شدن در برگ‌ها نگهداری می‌‌شوند نه برای ذخیره شدن.

به گفته او، علت برگ ریزی درختان تنها کم شدن آب نیست چرا که گیاهانی نیز که در آب رشد می‌کنند مانند زنبق آبی هم برگ ریزی می‌کنند. اما علت برگ ریزی زود هنگام درختان در تابستان چه چیزی می‌تواند باشد؟ امید نوری، عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی در گفت‌وگو با ایسنا معتقد است که افزایش ناگهانی دمای هوا در فصل تابستان و آبیاری نامناسب درختان شهر سبب خزان زودهنگام درختان شده است و رعایت اصول صحیح آبیاری فضای سبز از جمله زمان مناسب آبیاری می‌تواند با این پدیده مقابله کند و اثر تنش گرمای هوا بر درختان را خنثی کند. اما اسماعیل کهرم، بوم شناس، فعال محیط زیست ایرانی و مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در امور محیط طبیعی می‌گوید حتی آبیاری هم نمی‌تواند درختان چنار تهران را نجات دهد.

کهرم فرضیه پدیده دمای اکستریم را رد می‌کند و می‌گوید: «زمانی این پدیده اتفاق می‌افتد که بیشینه دما به ۵۰ درجه و کمینه به منفی ۲۷ درجه برسد. اما دمای تهران چند سالی است که همین طور بوده است و امسال نیز به این دما نرسیده است.» اما پس چه دلیلی برای ریزش زودهنگام برگ درختان چنار تهران وجود دارد؟ آیا آبیاری نامناسب درختان دلیل اصلی آن است؟

کهرم می‌گوید: «مکانیزم ریزش برگ مکانیزم خاصی است که بیشتر به معجزه شبیه است. اما چرا برگ می‌ریزد؟ این درخت است که تصمیم می‌گیرد برگش را از دست دهد. وقتی آب کم می‌شود برگ‌ها به صورت تبخیر و تعریق از خود آب پس می‌دهند. روزنه‌هایی روی برگ است که به محض اینکه گیاه آب گیری می‌کند، گیاه مقدار زیادی از آب را از طریق آنها از دست می‌دهد.»

این فعال محیط زیست می‌گوید: «یک درخت چنار در هفته ۲ تُن آب تبخیر و تعریق می‌کند. بنابراین درختی که تعداد زیادی برگ دارد چقدر آب از دست می‌دهد؟ قطعا میزان آن بسیار زیاد است. در نتیجه درخت برای اینکه این مقدار آب را در شرایطی که آب کمی هم از زمین دریافت می‌کند، از دست ندهد تصمیم می‌گیرد که آب رسانی به بخشی از برگ‌هایی که تعریق و تبخیر آب را بالا می‌برند قطع کند و مکانیزمی را به کار ببرد، یعنی آب رسانی به ساقه‌هایی که منتهی به برگ می‌شوند را قطع می‌کند، وقتی آب به برگ نرسید برگ زرد می‌شود و اتصال برگ به درخت نازک می‌شود و با هر بادی به زمین می‌ریزد.»

حالا که دلیل اصلی ریزش زودهنگام برگ‌های چنار بی‌آبی و خشکسالی است این سوال مطرح می‌شود که مگر درختان چنار به چه میزان آب نیاز دارد که به طور طبیعی زنده بمانند؟

کهرم می‌گوید: «منطقه تصمیم می‌گیرد که چه درختی در آن سبز شود و زنده بماند. قدیم تهران را چنارستان می‌نامیدند. یعنی درخت چنار با این آب و هوا و خاک همخوانی دارد. اگر به سروستان فارس بروید سروهای سر به فلک کشیده را می‌بینید. بنابراین محیط تصمیم‌گیرنده اصلی برای رشد و زنده ماندن گیاهان است.»

شاید این سوال هم در ذهن شما ایجاد شده باشد که مگر آبی که شهرداری به درختان می‌دهد پاسخگوی نیاز چنارها نیست؟ کهرم می‌گوید: «آبی که شهرداری به درختان چنار می‌دهد به درد آن‌ها نمی‌خورد چرا که ریشه‌های چنار دو برابر طولش در عمق خاک فرو می‌رود و به آبی نیاز دارد که از عمق خاک به ریشه‌ها برسد.»

نه تنها سنگ‌فرش‌های خیابان ولیعصر که مانع نفوذ آب به خاک‌اند زندگی چنارها را هدف گرفته‌اند بلکه کاهش سطح آب‌های زیر زمینی اصلی‌ترین دلیل خشکی چنارهای تهران است.

زمانی تهران ۲۵۰ میلی متر متوسط بارندگی داشت اما در حال حاضر معتقدیم اگر در تهران هزار میلی متر دیگر هم بارندگی داشته باشد، وضعیت آبش بهتر نمی‌شود از طرفی با توجه به ساخت و سازهایی که می‌شود وضعیت بهبود نمی‌یابد، تهران رود ندارد چرا که بارندگی اقلیمی نیز در آن کم شده است و امکان ندارد وضعیت آبی تهران بهتر شود. زمانی تهران قنات داشت، قنات‌هایی که از سفره‌های آبی زیر زمینی تغذیه می‌کرد، حالا اما نه تنها سطح آب‌هایش کم شده بلکه بیم اسیدی شدن آن می‌رود. آب‌هایی که کم شدنشان باعث مرگ چنارها هم شده‌اند.

کهرم می‌گوید: «چناری پا برجاست که ریشه آن به اندازه‌ای پایین رود که به سفره آب زیر زمینی برخورد کند و از آن آب نیاز خود را تامین کند. اما در تهران سطح سفره‌های زیر زمینی تهران به قدری پایین رفته که آبیاری سطحی چنارها نمی‌تواند پاسخگوی زنده نگه‌داشتن آنها باشد. بنابراین آنجاست که چنار تصمیم به خداحافظی با برگ‌هایش می‌گیرد.»

اما چه کار باید کرد؟ «برآن کدخدا زار باید گریست که دخلش بود نوزده، خرج بیست.» این شعر را کهرم می‌خواند و می‌گوید: «کارشناسان آمار می‌دهند که تراز آب‌های زیر زمینی ایران منفی است. ما بیشتر از آنچه که به سفره‌های‌ آب‌های زیر زمینی ریخته می‌شود آب برداشت کرده‌ایم و مصرف آن همچنان ادامه دارد. بنابراین سطح آن هر روز پایین‌تر می‌رود. بیشتر آبی که مصرف می‌کنیم برای کشاورزی است. اگر می‌خواهیم سفره پر شود باید سیستم آبیاری کشاورزی را مدرن کنیم تا آب زیر زمینی کمتر مصرف شود تا آبی برای چنارهایمان بماند.»

او می‌گوید: « ۶۸۰ هزار حلقه چاه در کل ایران داریم. کشور پرآبی مثل انگلستان این تعداد حلقه چاه ندارد. ۸۰ تا ۸۵ درصد معضلی که ما با ریزگرد داریم ناشی از عدم مدیریت مناسب آب است. آب را به هدر داده‌ایم و نتیجه آن ریزگرد است. »