مرتضی شریفی دبیر کل ستاد مردمی آشوراده، محقق برجسته کشاورزی و منابع طبیعی، منتخب فرهنگستان علوم در سال ۹۵، مدرس دانشگاه و مؤلف کتاب درسی «پاک‌سازی و مدیریت پارک‌های جنگلی با رویکرد توسعه اکو توریسم» دانشگاه تهران، عضو شورای عالی جنگل، مرتع و آبخیزداری و دانش‌آموخته دکترای ASU آمریکا، UBC کانادا و دانشگاه تهران با گرایش طراحی پارک‌های طبیعی در خصوص علل مخالفت با اجرای طرح‌های گردشگری در آشوراده با خبرنگار گروه جامعه خبرگزاری فارس به گفت‌وگو پرداخت که حاصل آن در پی خواهد آمد:
فارس: باوجود تلاش چندساله رسانه‌ها و فعالان محیط زیست در بیان غیراصولی بودن پروژه آشوراده انتظار خبر ابطال تفاهم‌نامه را داشتیم که باخبر شدیم در دیدار استاندار گلستان موافقت رییس جدید سازمان محیط زیست با آغاز عملیات اجرایی طرح گردشگری در آشوراده اعلام‌شده است. که البته سازمان محیط زیست این موضوع را تکذیب کرده است. به هر حال با توجه به تحولات مدیریتی در محیط زیست و احتمال تغییرات مدیریتی در سازمان جنگل‌ها وضعیت را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
شریفی: اتفاقاً در گفتگویی که چند ساعت قبل از انتصاب رئیس جدید محیط زیست با رسانه‌ای داشتیم نظر این بود که پیش‌داوری نمی‌کنیم منتظر برنامه و عملکردشان می‌مانیم، مسلم است هرکجا خط قرمز محیط زیستی مورد تعرض قرار گرفت باز نقدمان را به عملکرد خواهیم داشت. این‌یک حقیقت است که رفع مشکلات محیط زیست کشور صرفاً منوط به یک فرد نیست و مجموعه‌ای از عوامل در حل این مشکلات تأثیرگذار هستند اما بااین‌همه من معتقدم رئیس سازمان محیط زیست قبل از هر چیز باید فن مدیریت را خوب بداند و اینکه بتواند نقش یک هماهنگ‌کننده را بین کارشناسان و تصمیم گیران ایفا کند نه اینکه به‌جای کارشناسان تصمیم‌گیری کند و نظرات خودش را هم به آن‌ها اعمال کند. پس مسلم بود که تصمیم‌گیری دراین‌ارتباط در ملاقات حضوری نمی‌توانست معمول شود طی همان صحبت‌ها گفته بودیم رئیس جدید سازمان محیط زیست باید مواضع شفافی در حوزه مدیریت مناطق حفاظت‌شده و تنوع زیستی ازجمله آشوراده داشته باشد.
بحث اساسی این است که نمی‌توان منطقه‌ای را که عنوان پناهگاه حیات‌وحش بر آن نهاده شده با توجه به معیار علمی و ضوابط حقوقی موجود به منطقه گردشگری تبدیل کرد. از طرح با عنوان «طرح منطقه نمونه گردشگری آشوراده» نام‌برده شده است. بنابراین اگر چنین باشد بر اساس ضوابط موجود افراد حقیقی و حقوقی که منطقه‌ای تحت عنوان گردشگری به آن‌ها واگذار می‌شود نه‌تنها سند باید به نامشان زده شود بلکه حق‌دارند پس از توسعه عمومی (جاده ، آب و برق) قطعات را بر اساس کاربری به غیر بفروشند!
حسب آئین‌نامه مناطق گردشگری فقط در جوار پارک‌ها می‌توانند احداث شوند محدوده تحت عنوان پناهگاه حیات‌وحش به محیط زیست احاله مدیریت‌شده که در چارچوب و ضوابط مشخص از پناهگاه نگهداری کند.
محیط زیست حق تغییر کاربری و یا وجاهت واگذاری آن را به غیر ندارد. دقیقاً حضور ذهن دارم چند سال پیش، سازمان حفاظت محیط زیست سایتی را داخل یکی از مناطق جهت ارائه خدمات تفرجی به غیر واگذار کرده بود. بازرسی کشور ورود پیداکرده و سازمان حفاظت محیط زیست را در دیوان عدالت محکوم و مجوز صادره لغو شد. حال مگر قانون عوض‌شده یا اتفاق خاصی افتاده که آشوراده، پارک ملی خبر و سایر عرصه‌های محیط زیست را واگذار کرده و مسئول قبلی اعلام کرده بود که واگذاری ۱۳۰ منطقه دیگر را در دستور کارداریم؟ آیا می‌شود با تغییر غیرمجاز عنوان، قانون را دور زد؟! دستگاه‌های ناظر کجا هستند؟ انتظار این است مواضع رسمی شفاف محیط زیست در ارتباط با مدیریت مناطق چهارگانه با شفافیت اعلام شود.
فارس: چرا حساسیت‌ها فقط متوجه آشوراده است؟ آیا دیگر مناطق حفاظتی‌مان مشکل مدیریتی ندارند؟
شریفی: سوء مدیریت‌های مشابه در دیگر مناطق چهارگانه محیط زیست و نیز پارک‌های تحت مدیریت سازمان جنگل‌ها فراوان است منتها آشوراده به‌عنوان یک نمادی از سوء مدیریت مطرح است وقتی گفته می‌شود سیاستی شایسته آشوراده نیست یعنی شایسته هیچ‌کدام از پارک‌ها و مناطق حفاظتی نیست. البته انتخاب آشوراده به‌عنوان نماد به خاطر ارزش بسیار بالای چندجانبه این محدوده است.
آشوراده تنها جزیره ایرانی دریای خزر بوده، در سده‌های گذشته در پی عملکرد و فعالیت گروه‌های انسانی با حفر کانال از توده اصلی خشکی خود (شبه‌جزیره میانکاله) جدا افتاده، به لحاظ محیط زیستی منطقه‌ای بسیار حساس است که از یک‌سو خلیج گرگان را به دریای خزر متصل کرده و از سوی دیگر از معدود زیستگاه‌های فوک خزری، ماهیان خاویاری (۴۰ درصد خاویار ایران) و گونه‌های متعددی از پرندگان مهاجر به شمار می‌رود، آشوراده به خاطر عدم وجود عوارض طبیعی از بقیه میانکاله متمایز بوده و گونه‌های گیاهی و حیات‌وحش آن خاص است حسب مطالعات خود محیط زیست ازنظر تنوع پرندگان بومی و مهاجر و گونه‌های گیاهی و جانوری نادر و در معرض خطر، از بقیه مناطق برتر و ارجحیت حفاظتی بیشتر و ارزش اکولوژیک برتر نسبت به بقیه محدوده میانکاله و نیز دارای ارزش‌های فرهنگی چون خانه‌های تاریخی نماد معماری بومی، قلعه تاریخی روس‌ها، مسجد جامع و.. است. آشوراده بخشی از پناهگاه حیات‌وحش میانکاله است، جزو نخستین مناطق زیست‌کره جهان معرفی و ثبت‌شده است و در کنوانسیون جهانی رامسر در زمره تالاب‌های مهم دنیا قرار گرفت. انصاف نیست با اجرائی یک پروژه غیرعلمی این ارزش‌ها درخطر افتند.
فارس: دقیقاً در صورت اجرای پروژه چه اتفاقی قرار است در آشوراده بیفتد این‌همه اعتراض و مخالفت برای چیست؟
شریفی: طرح نهائی شده در خرداد سال جاری که در کتابچه مربوطه ادعاشده به‌منظور جلب مشارکت کارشناسان و جمع‌آوری نظرات مردمی در طرح گردشگری آشوراده فراخوانی در فضای مجازی هم منتشرشده با عنوان طرح ارزیابی اثرات زیست‌محیطی گردشگری در آشوراده را به‌دقت مرور کرده‌ام، بنابراین طرح، برخی از کاربری‌های پیش‌بینی‌شده جزیره آشوراده عبارت‌اند از پرنده‌نگری، پیاده‌روی، آکواریوم، موزه خاویار، بالن‌سواری، باغ‌موزه، مرکز بازدیدکنندگان، فروشگاه ملزومات، رستوران، بازارچه، چادرزنی، سالن اجتماعات و آمفی‌تئاتر، دهکده صنایع‌دستی، اردوگاه آموزش گردشگری کودکان و نوجوانان، ورزش‌ها و تفریحات آبی، اسب‌سواری و مرکز تحقیقات محیط زیست دریایی و محیط‌بانی این تأسیسات علاوه بر ۳۸۰ هکتار از جزیره در ۲۲ هکتار نیز به‌عنوان زون طبیعت‌گردی که نقشه اجرائی آن را استانداری داده، استقرار می‌یابد.
پس می‌شود گفت که با اجرای این پروژه حساس‌ترین بخش پناهگاه حیات‌وحش میانکاله به بازار مکاره تبدیل می‌شود. حتی عنوان طرح زیر سؤال است، اساساً طرح منابع طبیعی به‌طور عام و طرح پارک و مناطق حفاظتی به‌طور خاص در جهت ارتقاء کمی و کیفی منابع، معمول می‌شود. اگر طرح درست تهیه شود، سطح حفاظت و عملکرد محیط زیستی را ارتقاء می‌دهد.
اساساً طراحی پارک‌ها و مناطق حفاظتی در مقیاس بالا نیاز به طرح جامع در قدم بعدی طرح تشریحی نهایتاً با توجه به زون بندی‌ها و تشریح آن‌ها و سیستم ارتباطی داخلی و تأسیسات و تسهیلات جنبی طرح مدیریت یا به بیانی طرح اجرائی تهیه می‌شود. اینکه بدون ارائه طرح‌های یادشده با تدوین یکسری برنامه‌های اجرائی اثرات برنامه‌های مدیریتی سایت حفاظتی را همانند پروژه صنعتی و عمرانی ارزیابی کنیم شبهه برانگیز غیرمتداول است!
فارس: مگر نه اینکه عنوان طرح دلالت دارد بر اینکه اثرات محیط زیستی پروژه ارزیابی می‌شود که مبادا اثر سوء بر محیط زیست طبیعی داشته باشد؟ آیا طرح مزبور در توجیه فنی امر مشکل دارد؟
شریفی: دقیقاً اگر بخواهیم طرح ارائه‌شده را با عنوان «طرح منطقه نمونه گردشگری آشوراده» هم ارزیابی کنیم. ازنظر فنی به دلایل عدیده کار ارائه‌شده فاقد وجاهت علمی است. برای نمونه در کتابچه اشاره‌شده برای ۱۰درصد از سطح ۳۸۰هکتاری برنامه‌ریزی تفرجی انجام می‌گیرد.
شایان‌ذکر است برحسب استانداردهای جهانی برای پارک ملی و مناطق حفاظت‌شده حداکثر ۱۰درصد سطح تفرجی می‌تواند منظور شود و با توجه به مسائل اجتماعی و اقتصادی برای ایران در کل نمی‌تواند از ۵درصد تجاوز کند حال ۵ یا ۱۰ درصد اصلاً بدین مفهوم نیست، حداکثر را منظور داریم در آن صورت مطالعه برآورد پتانسیل مجاز مفهوم نمی‌بود بنابراین باید با آنالیز محیط با بکار گیری مدل علمی سطح و مکان محوطه تفرجی مشخص شود چه‌بسا در مواردی سطح تفرجی حتی به ۱درصد هم نرسد.طراح باکمال تعجب یک‌راست به سراغ ۱۰درصد رفته است!
اتفاقاً در صفحه ۳۹ کتابچه اشاره به مدل برآورد ظرفیت برد یعنی طراحی بیوکلیماتیک که البته عنوان صحیح آن «بیوژئو کلیماتیک» آورده شده، شده است که بر آن اساس پهنه‌بندی علمی مقدور می‌شود منتها از کارتوگرافی موضوعی و پروسه تلفیق و پهنه‌بندی خبری نیست به‌طور طنزگونه گفته‌شده است با استفاده از مدل بیوکلیماتیک ساخت مجموعه در جهت باد، سایه گیری و اتاق‌های سرد؟ معمول شده است؟
شایان‌ذکر است طبق ضوابط علمی وقتی درصد سطح تفرجی از پارک‌ها و مناطق حفاظتی مشخص و برای طبیعت‌گردی اختصاص داده شوند برنامه‌ریزی برای طبیعت گردی از استاندارد خاص تبعیت می‌کند و از این میزان سطح تنها ۱۶ درصد پیک‌نیک و ۱۲ درصد برای اقامت و کمپینگ و ۱۰درصد برای سایر موارد اختصاص داده می‌شود. باز در ریز کار استانداردهای دیگر مطرح است، برای نمونه به‌ازای هر هکتار سطح محوطه پیک‌نیک ۲۰ واحد پیک‌نیک و به‌ازای هر هکتار محوطه کمپ ۸ واحد کمپ مجاز است، با این فرمول‌بندی تعداد جمعیت مجاز روزانه و تأسیسات جنبی از قبیل سرویس بهداشتی، میزان آب موردنیاز و ... برآورد و طرح جامع ارائه می شود؛ به عبارتی آنچه تغییر فرم به‌طور عام مطرح است در هرکدام از مناطق کمتر از نیم درصد بوده و اساساً در برنامه‌ریزی علمی تغییرات در محیط طبیع به‌هیچ‌وجه محسوس نخواهد بود.
همانطورمقوله زون بندی و مهندسی زون از مباحث بنیادی پارک‌ها و مناطق حفاظتی محسوب می‌شود. زون‌های ۱۱ گانه IUCN و زون‌های ۶ گانه ORRC که مقبولیت جهانی دارند بسیار کشورهای دنیا زون بندی استاندارد ملی خود رادارند.
حسب دستورالعمل مصوب در محیط‌زیست زون بندی IUCN مورداستفاده قرار می‌گیرد. بنابراین باید میانکاله به‌عنوان پناهگاه حیات‌وحش در مرحله اول زون بندی و طی آن مشخص شود آشوراده و ۳۸۰ هکتار موردنظر در کدام زون قرار می‌گیرد و بعد مهندسی زون انجام می‌گرفت. در طرح آشوراده واژه فنی زون به‌طور غیر مترادف بکار برده شده، مثل زون تراکم بالای خدماتی ـ تجاری، زون اقامتی ـ ورزشی و ...
در ذکر شعاع اثرات محیط زیستی پروژه هم کار ارائه‌شده از چارچوب متداول ارزیابی تبعیت نمی‌کند، گفته‌شده اثرات بلافصل، آشوراده اثر مستقیم و میانکاله اثر غیرمستقیم، یادآور می‌شود اساساً مرزبندی اثرات در چهار سطح به‌طور شفاف معمول می‌شود شامل مرز پروژه (foot print)، مرز اداری، مرز اکولوژیکی ـ اجتماعی و اقتصادی، مرز تکنیکی در سرتاسر طرح هیچ صحبتی از اثر تجمیعی نیست، نه در سطح کشورهای پیشرفته ، اگر فقط استاندارد هندوستان پروژه مورد ارزیابی قرار دهیم، در مکان‌یابی پروژه VECs خط قرمز، ۱.۲ کیلومتری از آخرین حد ساحل خط قرمز، تلقی می‌شود، یعنی به بیان ساده توسعه در کل سطح آشوراده غیرمجاز تلقی می‌شود.
مدل ارزیابی و نحوه انتخاب هرچند به مدل ماتریس لوپولد نزدیک است (شایان‌ذکر است مدل LEOPOLD, Overlay, Batelle هیچ‌کدام قابلیت ارزیابی ریسک ندارند) با شفافیت بیان‌نشده است گزینه پیشنهادی کارفرما، گزینه طراح (انتخاب از میان پیشنهاد‌ها کارفرما) و گزینه طراح به علاوه پیشنهادی متمم ۲۲ هکتار استاندار، گزینه عدم اجرا که از این میان گزینه طراح بعلاوه پیشنهادی متمم ۲۲ هکتار استاندار، انتخاب می‌شود.
اساساً در برنامه‌ریزی تفرجی با به‌کارگیری مدل طراحی محیط پتانسیل‌های تفرجی شناسایی و پهنه‌بندی می‌شود اینکه طراح به سفارش کارفرما و استانداری نوع و شدت تفرج تعیین کنید به‌هیچ‌وجه وجاهت ندارد.
به هرحال در عمل زیستگاه منهدم و حریم اَشیان شکسته می‌شود، فقط در طراحی اشاره‌ای به VECs می‌شود درصورتی‌که نیاز است در مراحل مطالعه EIA با شناسایی VECs، و برآورد اثرات بر VECs مورد ارزیابی قرار گیرد. در برنامه مدیریت ریسک صحبت از ارائه آموزش، انتقال پسماند و فاضلاب مشکل حل و همان‌طور صحبت از پایش می‌شود بدون اینکه LAC تعریف شود.بنابراین در یک جمع‌بندی می‌توان گفت کار ارائه‌شده فاقد وجاهت علمی فنی هست.
فارس: بنابراین اجرای پروژه اثرات سوء بر محیط زیست طبیعی محدوده خواهد داشت عمده تهدیدات پیش رو در صورت اجرای پروژه کدام ها هستند؟
شریفی: محدوده ۲۲ هکتاری سواحل جنوبی که راساً استانداری برنامه تفرج متمرکز شدید بر آن داده است، دقیقاً در جوار سایت مهم پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی قرارگرفته، این در حالی است که حتی تغییرات مرفولوژی سواحل در سیکل حیاتی پرندگان اختلال ایجاد خواهد کرد.
بنابراین ورود هزاران تنها پسماند و هزاران لیتر فاضلاب تهدید بسیار جدی برای فن و فلور و اکوسیستم محلی حساس آشوراده تلقی می‌شود. آیا این اصل طبیعت‌گردی که می‌گوید «طبیعت گرد حتی نباید چیزی جز رد پا از خود در طبیعت جا گذارد مازاد آنچه با خود به طبیعت برده با خود از طبیعت خارج می‌کند و چیزی مازاد بر آنچه خود به طبیعت برده از طبیعت بیرون نمی‌برد مگر عکس و خاطره» فاضلاب با تغییر PH منابع آبی محیط زندگی آبزیان را نامساعد می‌کند افزایش رسوبات ناشی از خاک‌برداری و خاک‌ریزی با افزایش مواد معلق با تهدید جدی فیتوپلانکتون و بی‌مهرگان آبزی، اختلال زنجیره غذائی نهایتاً به همپایشی اکوسیستم منتهی می‌شود.
جزیره اساساً ایزوله و زیستگاه‌ها بسیار محدود و دینامیک حیات‌وحش خاص و حساس است پاک‌تراشی هکتارها (۸ هکتار) و تداخل انسانی در ده‌ها هکتار زندگی را برای گربه وحشی، شغال و گراز که در سطح آشوراده پراکنده‌اند و همان‌طور لاک‌پشت، مار، سوسمار، مارمولک و غیرممکن خواهد شد.
زیستگاه گونه‌های در معرض انقراض و مورد تهدید که در اراضی خشک بخش جنوبی و مرکزی استقرار دارند مستقیم پاک‌تراشی می‌شود از ۱۸۱ پرنده که در آشوراده شناسایی‌شده است، ۱۱۲ گونه خشکی‌زی و جوجه آوری آن‌ها اکثر در جزیره انجام می‌گیرد؛ آیا این اصل اکو توریسم که می‌گوید «اگر با نظاره طبیعت گرد پرنده ای از شاخه پرید مثل این می‌ماند شاخه درختی را شکسته باشیم» فراموش‌شده است؟
طبیعت گرد از آجر، سیمان و آهن فرار می‌کند تا چند صباحی به طبیعت پناه ببرد، بنابراین به سرمایه‌گذاران توصیه می‌کنیم اگر انصاف دارند و می‌خواهند سرمایه‌گذاری کنند به‌جای آن‌که ۳۸۰ هکتار از آشوراده را به کام مرگ ببرند و طبیعت آن را با ساخت قهوه‌خانه و امثالهم نابود کنند، بندر ترکمن را به شهری توریستی تبدیل کنند.
- 18
- 1
