زنگ حیات برای جنگل‌های هیرکانی

خبر خوب زیست محیطی این‌روزها، ثبت جنگل‌های منحصر‌به فرد هیرکانی به‌ عنوان دومین میراث طبیعی ایران بعد از «کویر لوت» در فهرست میراث جهانی یونسکو است.

این جنگل‌های طبیعی و بی‌نظیر در شمال ایران و در طول ساحل جنوبی دریای کاسپین کشیده شده که نقش اصلی و اساسی در اکوسیستم طبیعی منطقه شمال کشور بر عهده دارد. هیرکانی پیش‌تر در فهرست صندوق جهانی حیات وحش ثبت جهانی شده بود و روز ۱۴ تیر امسال۹۸ نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. 

جنگل‌های هیرکانی علاوه بر بیش از سه هزار گونه گیاهی متفاوت و صدها جانور و جاندار محل اصلی زیست بوم یوزپلنگ ایرانی است که شهرتی جهانی دارد، همچنین محل زندگی بیش از هشت میلیون نفر نیز به شمار میرود که از این حیث نقش بسیاری در امنیت اقتصادی و اجتماعی منطقه بر عهده دارد.

این جنگل‌ها اما در دهه‌های اخیر با قطع بی‌رویه درختان‌، بهره‌گیری از رانت و زمین‌خواری‌، چرای بی‌رویه و بدون نظارت دام‌ها‌، تصرفات غیر قانونی جنگل‌، توسعه ناموزون و بدون برنامه‌ریزی گردشگری‌، بهره‌گیری از روش‌های نامناسب کشاورزی‌، آتش‌سوزی جنگل‌ها و ده‌ها مورد دیگر این اکوسیستم ارزشمند انسانی را با چالش و مشکلات جدی مواجه کرده است. 

دغدغه‌مندان زیست محیطی امیدوارند با توجه به ثبت جهانی این جنگل‌ها در یونسکو، در جهت حفظ و نگهداری از این منابع طبیعی تلاش بیشتری از سوی مسئولان امر صورت گیرد تا امکان بهره‌برداری از این مواهب خدادادی برای همگان و نسل‌های آینده فراهم شود.

ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی بهانه گفت‌وگوی با «محمد درویش»، عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع و کنش‌گر محیط زیست شد که در ادامه می‌خوانید.

آقای درویش، همان گونه که در جریان هستید جنگل‌های هیرکانی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد، این موضوع چقدر می‌تواند بر حفظ این جنگل‌ها که برخی از کارشناسان عمر آن را ۳۰سال آینده تخمین زده بودند، تاثیرگذار باشد؟ 

جایی که در حد استانداردهای یونسکو می‌تواند ثبت شود، باید به نحوی مدیریت شود که میزان تغییر کاربری‌اش، میزان ورود زباله و شیرآبه به آن و همچنین میزان قطع درختانش باید به صفر میل پیدا کند. ما امیدواریم این ثبت جهانی سبب شود تا مدیریت شایسته‌تری بر بخش‌هایی که توانسته‌اند از استانداردهای لازم برخوردار باشند، اعمال شود. همان گونه که می‌دانید جنگل‌های هیرکانی حدود یک و هفت‌دهم میلیون هکتار وسعت دارد و در ۶ استان کشور گستردگی دارد.

الان حدود ۳۰۷ هزار هکتار توانسته است از استانداردهای لازم برخوردار شود و تقریبا یک ششم آن که در دراستان‌های گیلان، مازندران، گلستان، سمنان و خراسان شمالی است، توانسته این استانداردها را پیدا کند و در میراث طبیعی یونسکو ثبت جهانی شود. اما جنگل‌های هیرکانی در استان اردبیل نتوانسته است این استانداردها را پیدا کند. امیدواریم در این ۳۰۷ هزار هکتار دیگر شاهد طرح‌های جنگل‌داری، قاچاق چوب، آتش‌سوزی، آتش‌سوزی‌های عمدی و همچنین ورود شیرآبه‌ها و زباله‌ها نباشیم. امیدواریم شکار در این مناطق اتفاق نیفتد و واقعا به یکی از مناطق امن کشور بدل شود.

استانداردهای مدنظر یونسکو که شما هم به آن اشاره کردید و لازمه ثبت جهانی است که استان اردبیل نتوانسته است به آن دسترسی پیدا کند، چه استانداردهای است؟ 

باید ترکیب گونه‌های گیاهی و اکوسیستم منطقه، اکوسیستم پویایی باشد، باید تاب‌آوری بالایی داشته باشد و بکر باشد. متاسفانه جنگل‌های اردبیل زیر هجوم زیاد مردم ماهیت طبیعی‌ خودش را از دست داده‌اند، تنوع زیستی در آن وجود ندارد، همچنین دیگر حیات وحش آن‌چنان در آن وجود ندارد و درختان شاخص هیرکانی مانند راش‌ها، شمشادها و ... وجود ندارد و اینها سبب شده است نتواند از این استاندارد برخوردار باشد.

شرح حالی که شما از جنگل‌های هیرکانی استان اردبیل ارائه کردید، نشان می‌دهد که جنگل‌های این استان با استانداردهای مدنظر یونسکو فاصله زیادی دارد. با این شرایط آیا امیدی هست که روزی این جنگل‌ها نیز به عنوان میراث طبیعی در یونسکو ثبت شود؟

اگر این اراده وجود داشته باشد در کمتر از ۵ سال این جنگل‌ها می‌تواند احیا شود، بارندگی خوبی دارد، اما من این اراده را در مدیریت استان نمی‌بینم.

جنگل‌های هیرکانی در بین چند کشور مشترک است و وضعیت این جنگل‌ها در آن کشورها چگونه است؟ 

جنگل‌های هیرکانی در ایران، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان مشترک است و دولت‌های ترکمنستان و جمهوری آذربایجان نیز به دنبال این هستند که بتوانند بخش‌هایی از جنگل‌های هیرکانی که در کشور خودشان هست، به عنوان میراث جهانی در یونسکو ثبت کنند.

وضعیت کنونی جنگل‌های هیرکانی چگونه است، برخی از کارشناسان ادعا کردند سالانه ۲۵هزار هکتار از جنگل‌های هیرکانی تخریب می‌شود، این موضوع چقدر صحت دارد؟

در حال حاضر جنگل‌های هیرکانی بدترین وضعیت ممکن را دارد، یعنی هیچ‌وقت جنگل‌های هیرکانی تا این حد وضعیت تاسف‌باری نداشته است، طبق گزارشی که انجمن علمی جنگل‌داری کشور داده است، ۸۰۰هزار هکتار از جنگل‌های هیرکانی اکنون دچار وضعیتی شده است که به آن می‌گوییم جنگل‌های مخروبه! از یک و هفت دهم میلیون هکتار در واقع فقط ۵۰۰هزار هکتار جنگل هیرکانی به معنی واقعی کلمه داریم.

جنگل‌ها پر از دام هستند و فشار دام به شدت زیاد است، در منطقه «چوبه» که در غرب استان گیلان قرار گرفته است، دامداران تقریباً همه درخت‌ها به جز «لیلکی» و «کرمندی» را از تنه قطع کردند تا آفتاب به کف جنگل بخورد که علف بیشتری برای دام‌شان تامین کنند.

قاچاق چوب همچنان در جنگل‌ها بیداد می‌کند و زباله‌ها و شیرآبه‌ها همچنان وارد جنگل می‌شود، شکار بی‌رویه واقعا وحشتناک است. همچنین فعالیت معدن‌کاری در جنگل‌های هیرکانی در حال اتفاق است. از طرفی سندروم ویلاسازی در این جنگل‌ها کاملا مشهود است، افراد ثروتمند و پولداری که می‌توانند قوانین را دور بزنند، مایملک محیط زیستی ما را در هیرکانی به‌شدت در معرض خطر نابودی قرار داد‌ه‌اند.

جاده‌های غیراصولی فراوانی در جنگل‌های هیرکانی احداث شده و دارد احداث می‌شود. متاسفانه سازمان جنگل‌ها مراتع و آبخیزداری کشور از بضاعت لازم برای حفاظت از جنگل‌های هیرکانی برخوردار نیست، آنها حتی از یک دستگاه اطفای حریق هوایی برخوردار نیستند. البته تا وقتی که رئیس سازمان محیط زیست کشور می‌گوید اصولا مهار آتش‌سوزی در جنگل‌ها توجیه اقتصادی ندارد، بعید می‌دانم امیدی باشد تا این وضعیت اصلاح شود.

ثبت جهانی بخشی از جنگل‌های هیرکانی در یونسکو اتفاق خوبی بود، آیا می‌توان با توجه به تخریب گسترده و وضعیت اسفبار جنگل‌های زاگرس، امیدوار بود روزی جنگل‌های زاگرس نیز مانند جنگل‌های هیرکانی مورد حمایت جهانی قرار گیرد و ثبت جهانی شود؟

بخش‌هایی از جنگل‌های زاگرس ظرفیت پوشش‌اش حتی به مراتب بهتر از جنگل‌های هیرکانی است. بخش‌هایی در «اورامان»، «شاهان‌کوه» بخش‌هایی در بالادست فریدون‌شهر اصفهان و بخش‌هایی از دامنه‌های «دنا» وضعیت بسیار خوبی دارد، اما اراده‌ای وجود ندارد تا چنین اتفاقی بیفتد.

این اراده خیلی مهم است. اگر هیرکانی ثبت جهانی شد به‌خاطر (تلاش) ایرانی‌ها نبود، به‌خاطر تلاش‌های جمهوری آذربایجان بود، آنها پیش‌دستی کردند، چون روستای «هیرکان» در جمهوری آذربایجان بود، بنابراین می‌خواستند آن را ثبت کنند. در این میان ایرانی‌ها احساس کردند که چه کلاهی سرشان رفته است. مانند ماجرای «هورالعظیم»، که ایرانی‌ها اول نخواستند هورالعظیم را ثبت کنند، این عراقی‌ها بودند که رفتند جلو و بعد ایرانی‌ها به این صرافت افتادند. حالا در مورد زاگرس نیز احتمالا باید منتظر باشیم که چه کشوری اول پیش‌دستی می‌کند بعد ایرانی‌ها جلو بروند.

ستاره لطفی