مفهوم بشردوستی عبارت است از اصول اخلاقی که مرتبط با نیکوکاری، مهربانی، همدردی و... نسبت به همه مردم جهان است. این مفهوم قدمتی به طول تاریخ دارد، ولی وجه اجتماعی و فراگیر آن را می‌توان جدید و تکامل‌یافته وجه فردی بشردوستی دانست که قدمتش به چند دهه می‌رسد. رفتارهایی شبیه تبعیض جنسی، تبعیض‌های قومی و نژادی، طبقه‌بندی اجتماعی، سوءاستفاده جنسی، تفکیک مذهبی و ملیتی و ... با مفهوم بشردوستی منافات دارد. افراد بشردوست، انسان‌ها را به صرف همنوع بودنشان پذیرا هستند و معیار دیگری برای کمک به دیگران برای خود قایل نیستند.
در این میان جنگ یکی از محورهایی است که بر ضدبشردوستی قلمداد می‌شود و جز آسیب هیچ‌چیزی به دنبال ندارد، آسیب به کشورها، شهرها و انسان‌ها. در این بین زنان و کودکان انسان‌هایی هستند که ناخواسته و بدون هیچ گناهی بیشترین آسیب را از این رویداد نفرت‌انگیز می‌بینند و به همین دلیل حقوق بشردوستانه همیشه به دنبال این بوده که برای کمک به این اقشار راهکارهایی مناسب پیدا کند. در این بین تابه‌حال مواردی بوده‌اند که به شکل جدی به این امر پرداخته‌اند، حقوق بشردوستانه حمایت‌های زیادی را از کودکان داشته است. کنوانسیون حقوق کودک و کنوانسیون ژنو از این دست حمایت‌ها هستند. هنگام یک مخاصمه مسلحانه بین‌المللی، کودکانی که در منازعه شرکت نمی‌کنند، مورد حمایت کنوانسیون‌های ژنو در قسمت حمایت از غیرنظامیان و پروتکل نخست الحاقی هستند. آنها تحت پوشش ضمانت‌های اساسی مندرج در این معاهدات خصوصا در مورد حقوق حیات، ممنوعیت اجبار، مجازات‌های بدنی، شکنجه، مجازات دسته جمعی و قصاص، مورد تعرض قرار گرفتن و نسل‌کشی‌نشدن هستند و براساس قواعد پروتکل نخست الحاقی در مورد رفتار با دشمن شامل هر دو اصل یعنی تمایز بین رزمندگان و غیرنظامیان و اصل ممنوعیت حمله به غیرنظامیان می‌شوند.
کنوانسیون حقوق کودک
کودکان از گروه‌های آسیب‌پذیری هستند که علاوه بر آن‌که از حمایت‌های مندرج در اسناد عام حقوق بشر برخوردارند، اسناد خاص حقوق بشر نیز در حمایت از آنها به تصویب رسیده که ازجمله مهمترین این اسناد کنوانسیون حقوق کودک است. در سال ١٩٥٩ اعلامیه حقوق کودک در راستای حمایت از حقوق کودکان به تصویب رسید. اما از آن‌جایی که این اعلامیه تعهدی ضروری برای دولت‌های عضو ایجاد نمی‌کرد و از طرف دیگر رشد فزاینده تضییع حقوق و آزادی‌های کودکان در سراسر جهان همچنان ادامه داشت، لذا تدوین سندی الزام‌آور در راستای حمایت از حقوق کودکان امری ضروری محسوب می‌شد.
گزارش‌های بسیار نگران‌کننده از وضع کودکانی که در کارهای سخت به کار گمارده شده‌اند یا مجبور به ترک‌تحصیل و ترک خانواده‌هایشان شده‌اند، همچنین کودکانی که در فحشا و بهره‌برداری جنسی مورد استفاده قرار می‌گیرند و وضع نامناسب بهداشتی کودکان و موارد متعدد دیگر همگی لزوم توجه به حقوق آنها را بیشتر از قبل نشان می‌داد. به همین‌خاطر در راستای حمایت موثر از حقوق کودکان، کنوانسیون حقوق کودک در تاریخ ٢٠نوامبر ١٩٨٩ به اتفاق آرا در مجمع عمومی سازمان ملل تصویب شد و تنها در نخستین روز ٦١دولت آن را امضا کردند و در تاریخ ٢سپتامبر ١٩٩٠ قابل‌اجرا شد. تا نوامبر سال ٢٠٠٤ بیش از ١٩٢ کشور به آن پیوستند.
کنوانسیون حقوق کودک از یک مقدمه و ٥٤ماده که در سه بخش بیان‌شده، تشکیل شده است. در بخش نخست که بیشترین مواد کنوانسیون (ماده یک تا ٤١) به آن اختصاص یافته، به تعریف کودک و انواع حقوق و تعهد دولت‌های عضو برای رعایت آن حقوق پرداخته شده است. بخش دوم کنوانسیون هم از ماده ٤٢ تا ٤٥ را شامل می‌شود که در آنها به سازوکارهای اجرایی و نظارتی کنوانسیون و چگونگی تشکیل و ترکیب و نحوه عمل کمیته حقوق کودک به‌عنوان نهاد ناظر بر اجرای مقررات این کنوانسیون توجه شده است. بخش سوم کنوانسیون نیز شامل مواد ٤٦ تا ٥٤ است که مقرراتی را درباره نحوه امضا، تصویب و الحاق به کنوانسیون و اعلام حق شرط و خروج از کنوانسیون مقرر کرده است.
در مقدمه کنوانسیون با اشاره به منشور سازمان ملل متحد نوعی عطف میان مقررات مندرج در کنوانسیون حاضر با اصول مدرج در این منشور را گوشزد می‌کند و باز هم مشابه مقدمه بسیاری از اسناد دیگر به ارزش و کرامت اعضای خانواده بشری و اصل عدم‌تبعیض توجه می‌کند. سپس طی اشاره‌ای کوتاه به فرآیند طی‌شده در حمایت از حقوق کودکان در اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی و میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی؛ تدوین کنوانسیون حاضر را در راستای همین فرآیند در جهت لزوم توجه به‌ویژه به کودکان برمی‌شمارد.
در ماده یك كنوانسیون در نخستین گام كودك، افراد زیر ١٨سال تعریف می‌شود، بنابراین هرجا در كنوانسیون از كودك نام برده شده و حقوقی برای او ذكر شده، شامل هر فردی می‌شود كه زیر ١٨سال باشد. یك استثنا ذیل ماده یك به این عبارت بر این تعریف وجود دارد: «مگر این‌كه طبق قانون لازم‌الاجرا در مورد كودك، سن بلوغ كمتر از ١٨سال باشد.» به این ترتیب اگر طبق قانون هر یك از كشورهای عضو سن بلوغ یا بزرگسالی كمتر از ١٨سال تعیین شده باشد، همان تعریف بر كودك صادق است.
بند یك ماده ٢ هم به نوعی به یكی از مهمترین اصول حقوق بشری كه همان اصل عدم تبعیض است، تصریح و دولت‌ها را ملزم کرده حقوق مندرج در این كنوانسیون را بدون ملاحظه نژاد، جنس، رنگ، مذهب، عقیده سیاسی، ریشه ملی، قومی، اجتماعی، دارایی، ناتوانی، تولد یا دیگر وضعیت‌های كودك یا والدین یا سرپرستان قانونی محترم شمرده و تضمین کنند. برای تاكید و احتیاط بیشتر، بند ٢ ماده ٢ نیز دولت‌ها را ملزم کرده، اقداماتی مناسب و لازم در جهت تامین حمایت از كودكان در برابر اعمال تبعیض اتخاذ کنند.
مواد ٣، ٤ و ٥ نیز به طرق مختلف، تعهدات دولت‌ها و اقدامات شایسته و ضروری‌ای را كه باید در جهت اولویت‌بخشیدن به منافع كودكان و اجرای حقوق مندرج در كنوانسیون به عمل آورند، بیان می‌كنند. مواد ٦ و ٧ به مهمترین حقوق ماهوی چون حق حیات، حق داشتن نام، تابعیت، امنیت و رفاه كودكان تصریح کرده و مواد ١٨، ١٩، ٢٠، ٢١، ٢٤، ٢٨ و ٤٩ و... نیز تعهدات دولت‌ها را در زمینه جلوگیری از سوءاستفاده از كودكان و استثمار كودكان، تعیین سرپرست برای آنان، مراقبت‌های بهداشتی، تغذیه و آموزش ابتدایی رایگان و اجباری را بیان كرده است. مواد ٣١ تا ٤٠ضمن به رسمیت شناختن حقوق كودكان، تعهدات دولت‌ها درباره جلوگیری از كار اجباری، تعیین ساعات كار، عدم مشاركت كودكان در مخاصمات مسلحانه و استخدام در نیروهای مسلح، محاكمه عادلانه، اصل برائت و دادرسی محرمانه را بیان كرده و اعمال مجازات اعدام و حبس ابد را درباره آنها ممنوع شمرده است. هر چند حق اتخاذ شرط توسط دولت‌ها در ماده ٥١ به رسمیت شناخته شده، اما مطابق بند ٢ ماده ٥٢ كنوانسیون حقوق كودك حق شرط‌ها نباید مغایر هدف و مقصود كنوانسیون باشد. مهمترین مواد کنوانسیون که اشاره به وضع کودکان در مخاصمات مسلحانه دارد، مواد ٣٨ و ٣٩ هستند.
ماده ٣٨ کنوانسیون حقوق کودک
١- کشورهای عضو متعهد می‌شوند هنگام مخاصمات مسلحانه‌ای که با کودکان ارتباط پیدا می‌کند، مقررات حقوق بشردوستانه قابل اعمال را محترم بشمارند و احترام به مقررات مذکور را تضمین کنند.
٢- کشورهای عضو کلیه اقدامات امکانپذیر را به عمل خواهند آورد تا تضمین کنند اشخاصی که به ١٥سالگی نرسیده‌اند، در مخاصمات شرکت مستقیم نداشته باشند.
٣- کشورهای عضو از پذیرش اشخاصی که به ١٥سالگی نرسیده‌اند، در نیروهای مسلح خود اجتناب خواهند کرد. در پذیرش اشخاص بین ١٥ و ١٨سال کشورهای عضو تلاش خواهند کرد اولویت را به آنهایی دهند که سن بیشتری دارند.
٤- کشورهای عضو، طبق تعهدات ناشی از حقوق بشردوستانه مربوط به حمایت از افراد غیرنظامی در مخاصمات مسلحانه، کلیه اقدامات امکانپذیر را برای تضمین حمایت و مراقبت از کودکانی که به علت مخاصمات مسلحانه در معرض آسیب قرار می‌گیرند به عمل خواهند آورد.
ماده ٣٩ کنوانسیون حقوق کودک
کشورهای عضو کلیدی اقدامات مقتضی را به عمل خواهند آورد تا بهبود جسمانی و روانی وادغام مجدد اجتماعی کودکی که قربانی هر گونه بی‌توجهی، بهره‌کشی، آزار، شکنجه یا سایر اشکال رفتار یا تنبیه بی‌رحمانه، غیرانسانی یا مخاصمات مسلحانه واقع شده است تسریع شود. بهبود و ادغام مجدد مذکور باید در محیطی صورت پذیرد که تندرستی، عزت‌نفس و منزلت کودک را تقویت می‌کند.
کنوانسیون‌های ژنو
مقررات ١٨٩٩ و ١٩٠٧ لاهه هر چند قواعدی در زمینه حمایت از افراد غیرنظامی است، اما این قواعد کافی نیست. وقوع جنگ‌های اول و دوم و عملیات وحشیانه‌ای که در طی این جنگ‌ها علیه افراد غیرنظامی صورت گرفته، جامعه جهانی را بر آن داشت تا موضوع حمایت از این‌گونه افراد را به‌طور جدی مدنظر قرار دهد، بدین منظور کنفرانسی در سال ١٩٤٩ در ژنو تحت‌عنوان کنفرانس دیپلماتیک تشکیل شد و عهدنامه چهارم از عهدنامه‌های چهارگانه ژنو مصوب آگوست همان سال به حمایت از غیرنظامیان اختصاص یافت. از نکات برجسته و قابل‌توجه کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو ماده ٣ مشترک در این کنوانسیون‌هاست. براساس ماده ٣ کشورهای عضو این اسناد متعهد می‌شوند چنانچه مخاصمات مسلحانه جنبه بین‌المللی نداشته باشد و در خاک یکی از دول معظمه روی دهد هر یک از متخاصمان مکلفند حداقل مراتب ذیل را رعایت کنند:
با کسانی که مستقیما در جنگ شرکت ندارند، به انضمام افراد مسلحی که اسلحه به زمین گذاشته باشند.
با کسانی که به هر علتی قادر به جنگ نباشند باید در همه احوال بدون هیچ‌گونه تبعیضی که ناشی از نژاد، رنگ، عقیده یا هر علت دیگر مشابه آن باشد با اصول انسانی رفتار شود.
در عین حال اعمال زیر در مورد اشخاص مذکور در هر زمان و مکان ممنوع خواهد بود:
الف- لطمه به حیثیت یا تمامیت بدنی ازجمله قتل- زخم‌دادن- شکنجه و آزار
ب- اخذ گروگان
ج- لطمه به حیثیت اشخاص
د- محکومیت و اعدام بدون حکم دادگاهی که صحیحا تشکیل شده باشد.
گذشته از ماده ٣ مشترک در تمام این کنوانسیون‌ها که حمایت از همه افرادی را که فعالیتی در مخاصمات ندارند، در همه شرایط مطرح می‌کند و می‌خواهد که با آنان با انسانیت رفتار شود و از خشونت و تهدید حیات به دور باشند، برخی از مواد کنوانسیون چهارم به‌طور مشخص به حمایت از کودکان می‌پردازد. ماده ١٧ کنوانسیون چهارم می‌گوید کودکان و زنان باردار و تازه‌زا در میان کسانی هستند که طرفین مخاصمه باید امکانات لازم را برای عبور آنها فراهم کنند.
همچنین ماده ٢٣ از همین کنوانسیون می‌گوید هر دولت متعاهد به كليه محمولات دارو و لوازم بهداري و اشيای لازمه جهت مراسم مذهبي كه منحصرا براي غیرنظامیان دولت متعاهد ديگر ولو دشمن فرستاده شود، آزادي عبور اعطا خواهد كرد. همچنين به هر گونه محمولات خواربار ضروري، پوشاک و مواد مقوی مخصوص اطفال كمتر از ١٥سال و زنان باردار يا تازه‌زا آزادي عبور خواهد داد.
در ادامه بند ٥ ماده ٣٨ کنوانسیون به اقدامات خاص مربوط به رفتار خارجیان می‌گوید: اطفال کمتر از ١٥سال و زنان باردار و مادران دارای اطفال کمتر از هفت‌سال به‌طور ویژه مورد حمایت قرار خواهند گرفت.
ماده ٥٠کنوانسیون چهارم ژنو در شرح وظایف دولت اشغالگر می‌گوید: دولت اشغال‌کننده با معاضدت مقامات ملی و محلی حسن اداره موسسات مخصوص پرستاری و تربیت اطفال را تسهیل خواهد کرد و همه‌گونه اقدامات لازم را برای تعیین هویت اطفال و ثبت نسب آنها به عمل خواهد آورد. دولت اشغالگر در هیچ حالتی نمی‌تواند به تغییر وضع شخصی آنها مبادرت کند یا آنها را در تشکیلات و سازمان‌های تابع خود وارد کند.
در بخش چهارم نیز در قواعد مربوط به رفتار با بازداشتیان می‌گوید: بازداشت‌کننده باید حوائج اشخاص تحت‌تکفل بازداشتیان را درصورتی که فاقد وسایل کافی معاش باشند یا شخصا قادر به تامین زندگی خود نباشند، رفع کند.
ماده ٨٩ نیز به غذا و پوشاک بازداشتیان اختصاص دارد و می‌گوید: زنان باردار و تازه‌زا و اطفال کمتر از ١٥سال غذای اضافه مناسب با احتیاجات جسمانی خود را دریافت خواهند کرد.
- 9
- 6
