معرفی ساز باغلاما و اجزای آن

نوع دیگر ساز باغلاما با دسته بلندتر در ایران با نام دیوان شناخته می‌شود

ساز باغلاما

ساز باغلاما بعنوان یک ساز زهی شناخته میشود که نحوه ی نواختن آن با مضراب پلاستیکی یا سرانگشتان دست( شلپه – شرپه) است. باغلاما در برخی از کشورها مرسوم است که از آن ها می توان به آناتولی، شمال عراق و آذربایجان اشاره کرد. ساز باغلاما دارای هفت سیم میباشد که متشکل از سه گروه سه سیم، دوسیم و دوسیم است. ساز باغلامای دیگری تحت عنوان دیوان در ایران وجود دارد که دسته ی آن بلندتر است.

ساز باغلاما در ترکیه از انواع تنبور، تشکیل شده است. این ساز در اکثر گروه‌های موسیقی محلی و ارکسترها و موسیقی پاپ ترکیه نقش موثری دارد. همچنین باغلاما، طرفداران زیادی در عربستان دارد. این ساز در ترکیه از محبوبیت بسیاری برخوردارست به طوریکه برای اموزش موسیقی محلی و اصیل ترکیه ای، از این ساز استفاده می شود و بیانگر موسیقی سنتی این کشور می باشد.

تاریخچه ساز باغلاما

در اثر تغيير و تحول بر روی ساز تنبور، ساز باغلاما و سازهای زهی به وجود آمدند. عوامل مؤثر در ایجاد انواع جدیدی از سازهای زهی مضرابی، شامل تغيير در پرده بندی، نوع ساخت کاسه و دسته ساز همچنین تعداد سیم ها میباشد که از این سازها می توان به باغلاما، تنبوره، دیوان، دوتار و سه تار اشاره کرد. سلجوقیان باعث ورود تنبور به آناتولی شدند و کم کم در بین مردمان این ناحیه محبوب شد. تنبور ترکی که همان باغلاما امروزی است؛ بر اساس شواهد تاریخی به شکل گلابی بوده است. هنوز مشخص نشده که چرا نام باغلاما را برای این ساز، انتخاب کرده اند ولی احتمالا این نام به دلیل گره زدن پرده ها به دور دسته انتخاب شده است.

ساز باغلاما در ادوار گوناگون، دستخوش تغییرات و تحولات زیادی بوده است. سازهای مضرابی در موسیقی ترکیه نقش بسزایی دارند. ساز باغلاما، طرفداران خاص و جایگاه ویژه ای در بین مردمان این سرزمین دارد و فرهنگ و اصالت مردمان این سرزمین را نشان می دهد. این ساز در بین مردمان ترک زبان و کُرد زبان، محبوبیت پیدا کرده است و قابل استفاده در مراسم و آئین های مختلف می باشد.

معرفی اجزای باغلاما

* کاسه طنینی:

ساز باغلاما دو نوع کاسه دارد که نوع اول آن اصطلاحا به صورت یک تکه ساخته می شود درحالیکه ساخت نوع دوم آن به صورت ترکه ای است. ترکه ای یعنی قرار گرفتن ترکه های چوب در کنار هم که باعث تشکیل شکل کاسه میشوند. از مواد قابل استفاده برای ساخت کاسه می توان به تنه درختانی نظیر توت، آلوش، افرا، شاه بلوط، ماهون و.. اشاره کرد.

* صفحه ساز: 

موقعیت قرارگیری صفحه ساز بر روی دهانه کاسه میباشد و خرک بر روی آن نصب می شود. با استفاده از چوب درختان گوناگون، صفحه رویی را می سازند که این چوب ها تأثير به سزایی در کیفیت و طنین صدا دارد و شامل افرا، کاج، صنوبر و.. می باشد.

* دسته و پرده ها:

دسته باید برای نواختن از استحکام لازم و راحتی کافی برخوردار باشد. دسته را با استفاده از چوب هایی نظیر بلوط، گردو، ماهون و… می سازند. با استفاده از نخ پلاستیکی می توان پرده ها را تهیه کرد. در باغلامای دسته کوتاه، ۱۹ پرده وجود دارد درحالیکه در باغلامای دسته بلند، ۲۴ پرده است.

* گوشی ها:

یکی از اجزای ساز باغلاما، گوشی ها میباشد که موقعیت قرارگیری آن بر روی سر دسته ساز است. ۷ عدد گوشی به اندازه سیم ها وجود دارد. در سمت روی سر دسته، ۴ سوراخ و در طرف کناریه آن ۳ سوراخ ایجاد شده است و گوشی ها درون آن می باشد. سیم ها به دور گوشی ها پیچیده شده و به وسیله آنها نیز کوک می شوند.

چید‌مان سیم‌ها در باغلاما از پایین به بالا «دو، دو، سه» است

* سیمگیر:

در پائین ترین قسمت کاسه ساز، سیمگیر قرار گرفته است و در بین شیارهای آن سیم ها می باشند که بر روی ساز، با این روش ثابت مانده اند.

* شیطانک و خرک ساز: 

وظیفه ی شیطانک و خرک ساز اینست که سیم ها را نگهدارند. به قطعه باریکی از جنس چوب، شیطانک میگویند که در آنتهای دسته و قبل از سرپنجه و دستان قرار گرفته است و محل عبور سیم ها می باشد. قطعه ی باریکی بر روی صفحه ساز به نام خرک وجود دارد که جنس آن از شاخ، استخوان، چوب محکم و عاج فیل می باشد. خرک بر روی صفحه ساز با شیارهای کم عمق نصب می شود. در واقع قطعه ای که بین سیم ها و صفحه، فاصله کمی ایجاد میکند؛ خرک نام دارد.

* مضراب:

نحوه ی نواختن ساز باغلاما با استفاده از مضرابیست که جنس آن از پلاستیک یا چوب درختان می باشد. همچنین سر انگشتان دست می توان این ساز را نواخت.

* سیم ها:

امروزه از سیم های فولادی در ساز باغلاما استفاده میشود به این دلیل که صدای بهتری ایجاد میکنند.  ۷ عدد سیم در باغلاما وجود دارد.

نام های دیگر باغلاما

ساز باغلاما در بین اقوام کُرد و ترک به عنوان یک ساز اصیل شناخته میشود که انواع گوناگونی از آن ها وجود دارد. جورا، نام سایز کوچک باغلاما است و چوغور، نام سایز متوسط باغلاما و دیوان، نام سایز بزرگ باغلاما می باشد. در واقع باغلامای دسته بلند، نسبت به بقیه ی سازها دسته بلند تر و پرده بیشتری دارد. به نوع جدید و پیشرفته باغلاما، باغلامای الکتریکی می گویند که خارج از حالت آکوستیک میباشد و قابلیت اتصال به هر سیستم صوتی را دارد.

نحوه نواختن ساز باغلاما

باغلاما با نام های دیگری نظیر شلپه و شرپه شناخته می شود. نوازندگان ایرانی، ساز باغلاما را نسبت به نوازندگان ترکی، متفاوت می نوازند. به این صورت که نوازندگان ایرانی، انگشت خود را بر روی ردیف های اول، دوم و سوم وترها می گذارند در حالی که نوازندگان ترکی، انگشت خود را بر روی وتر های اول می گذارند و ملودی بر روی سیم های ردیف اول اجرا می شود. همچنین نوازنده برای گرفتن وترهای ردیف سوم از انگشت شست دست چپ استفاده می کند.

باغلاما و سازهای هم‌خانوادهٔ آن در آذربایجان ایران رواج دارد

کاربردهای ساز باغلاما

کاربرد ساز باغلاما برای موسیقی هایی نظیر موسیقی محلی ترکی، موسیقی کردی، بخش هایی از موسیقی سوریه، موسیقی کلاسیک عثمانی، موسیقی آذری، موسیقی آشوری، موسیقی ارمنی در عراق و کشور های بالکان می باشد. همچنین این ساز، قابلیت استفاده در تکنوازی ها و در کنار آواز و دیگر ساز ها در ارکستر را دارد.

یادگیری ساز باغلاما

در هر کشوری، نوع متفاوتی از ساز باغلاما را می سازند. در واقع این ساز در بین اقوام مختلف، تکنیک های نوازندگی گوناگونی دارد و محتوای شنیداری آن متفاوت است. امروزه این ساز، منحصر به قوم و فرهنگ خاصی نیست و در سر تا سر دنیا علاقه مندان زیادی را به یادگیری و آموزش خود جذب کرده است و علاقه مندان این ساز اصیل، آثار زیبا و بیاد ماندنی بسیاری را خلق کرده اند. آموزشگاهای زیادی، این ساز را در کنار اساتید مجرب خود آموزش می دهند. آموزش مناسب و آکادمیک در کنار بزرگان موسیقی و بهره مندی از تجربیات آنان، از مهمترین اصول یادگیری این ساز در کنار تهیه ی آن محسوب میشود.

مشاهیر ساز باغلاما

از نوازندگان مشهور ساز باغلاما می توان به افرادی ازجمله اورهان گنجه بای، مراد کایا، چتین آکدنیز، احمد کوچ، اردال ارزینجان، نشئت ارتاش، حسرت گؤل تکین، دسکو هرکی، ارول پارلاک، کارل ساندرز، ارکان اوغور، عارف ساغ و عثمان آکیول اشاره کرد. آهنگ های معروف جهان برای این ساز توسط احمد کوچ، تنظیم شده است.

ساز باغلاما در کشور ترکیه یک ساز محبوب است

گردآوری: بخش هنر و سینما سرپوش