آشنایی با ساز دیوان و ساختار آن

ساز دیوان یکی از سازهای خانواده تنبور به حساب می‌آید

ساز دیوان

ساز دیوان از سازهای مضرابی شناخته میشود و نوعی ساز کُردی است. این ساز نیز در سازهای خانواده تنبور قرار دارد که در مناطق مختلف کردستان عراق و کردستان ایران و کردستان سوریه به غیر از کردستان ترکیه  کاربرد دارد و در مناطق مختلف کردستان ترکیه، انواع خاصی از آن وجود دارد. تنبور، نام دیوان سایز بزرگترمی باشد.

تاریخچه ی ساز دیوان

قدمت ساز دیوان، مربوط به کردستان ترکیه( کرمانج)، کردستان ایران و کردستان عراق است؛ به این دلیل که زبان، رسم و رسوم و فرهنگ این سه منطقه مشابه یکدیگر است. امروزه ساز دیوان به غیر از مناطق کرد نشین در مناطق دیگری رواج پیدا کرده است که از آن ها می توان به بوکان، مهاباد، سنندج و کرمانشاه اشاره کرد و با این که در چنین مناطقی قدمت کمی دارد ولی موجب جذب طرفداران و علاقمندان زیادی شده است. این نوع ساز، کاربرد بسیاری در کردستان ترکیه دارد و تحت عنوان تنبور توسط مردم کرمانج کردستان ترکیه شناخته میشود. کرمانج ها با استفاده از این ساز، ملودی های اصیل خود را می زنند.

ساز دیوان در شهر فیرورق( پره) از نواحی خوی( ۱۵ کیلومتر فاصله با خوی) در حدود ۴۰۰ سال قبل ، ساخته شد. اصلیت این ساز، ترکی است. نحوه ی نواختن این ساز زهی با مضراب پلاستیکی یا سرانگشتان دست( شلپه – شرپه) می باشد.

ساختار ساز دیوان 

ساز دیوان از ساختار زیبا و صدای دلنشینی برخوردار است و قسمت های مختلفی به شرح زیر دارد:

>> کاسه طنینی بزرگ: 

ساز دیوان، کاسه ی بزرگی دارد که قابلیت ساخت آن به صورت یکدست به دلیل بزرگ بودنش وجود ندارد. این کاسهی چند تکه ای به حالت پروانه ای ساخته شده است یعنی قطعه های هلالی شکل چوب خم شده را  به هم چسبانده اند. جنس این ساز از درخت گردو، سرخ دار، گلابی و یا توت سیاه می باشد.

>> سیم ها: 

دیوان سازی با برخورداری از هفت در سه ردیف، تقسیم بندی و کوک می شود که شامل سه سیم، دوسیم و یک سیم است. نام دو سیم آن،« وا» میباشد و سه سیم دیگر بطور هم صدا کوک می شوند. سیم ها با استفاده از فولا، تهیه شده اند.

>> گوشی: 

ساز دیوان، ۷ گوشی به تعداد سیم هایش دارد که برای ساخت آن از بلوط، شمشاد و درخت مَمرَز استفاده شده است و روی صفحه گوشی ها ۴ گوشی و در کناره ها ۳ گوشی قرار دارد.

دیوان یک ساز کُردی است

>> دسته: 

جنس دسته ی بلند ساز دیوان از درخت بلوط میباشد و به این دلیل ، جنس محکمی دارد که انگشتان دست نوازنده به آن فشار وارد میکند. ۲۴ پرده در ساز دیوان وجود دارد که به راحتی جابه جا می شوند. درصورت کوچکتر بودن دسته ساز، صدای آن زیرتر است.

>> دستان: 

دستان ساز دیوان که متشکل از سیم های نایلونی است؛ بر روی دسته بسته می شود.

>> سیم گیر و شیطانک: 

یک قطعه ی باریک چوبی در بین سرپنجه و دستان وجود دارد که به آن شیطانک می گویند و سیم ها از روی آن عبور می کند و موقعیت قرارگیری آن در انتهای کاسه سیم گیر می باشد؛ بگونه ای که سیم ها به آن گره می خورند.

>> خرک ساز: 

به یک قطعه ی باریک با شیارهای کم عمق بر روی صفحه کاسه دیوان، خرک میگویند که موجب قرارگیری سیم ها با یک فاصله مشخص و کم از صفحه میشوند. خرک با استفاده از چوب، عاج فیل یا استخوان ساخته شده است.

>> مضراب: 

جنس مضراب ساز دیوان از پلاستیک میباشد و کاربرد آن برای نواختن است.

انواع ساز دیوان

انواع ساز دیوان عبارتند از:

> جورا

> تانبورا

> باغلاما دسته کوتاه

> باغلاما دسته بلند

> ساز دیوان

> ساز میدان

کوک های دیوان

از کوک های ساز دیوان می توان به لا، ر، سل یا لا، ر، می اشاره کرد. درواقع نحوه ی شناسایی کوک های این ساز با کوک بوزوک یا کارا، کوک باغلاما، کوک مستزاد و کوک میسکت است.

کاربرد اصلی ساز دیوان در موسیقی ترکیه است

بهترین نوازندگان ساز دیوان

از نوازندگان ماهر باغلاما می توان اورهان گنجه بای، احمد کوچ، مراد کایا، چتین آکدنیز، اردال ارزینجان، دسکو هرکی، نشئت ارتاش، حسرت گؤل تکین، ارول پارلاک، عارف ساغ، کارل ساندرز، ارکان اوغور و عثمان آکیول را نام برد. احمد کوچ با تنظیم آهنگ های معروف جهان برای این ساز، اقدام به نواختن آن میکند.

یادگیری ساز دیوان

داشتن ساز مناسب، از مهمترین اصل در یادگیری هر سازی محسوب میشود. امروزه انواع گوناگونی از ساز دیوان در بازار وجود دارد که قیمت آن ها براساس جنس و ساختارشان متفاوت است. برای این که هنرجو بتواند ساز دیوان را به آسانی یاد بگیرد باید ساز مناسب و خوش دستی را در کنار استاد مجرب داشته باشد تا انگیزه پیشرفت در او بیشتر شود.

مهمترین اصول در یادگیری ساز دیوان

از مهمترین اصول در یادگیری ساز دیوان می توان به موارد زیر اشاره کرد :

- آشنایی با ساختمان اولیه ساز

- نحوه در دست گرفتن ساز

- کوک دیوان

- نت خوانی

- نوازندگی دیوان

- همراهی گروه

نحوه نواختن ساز دیوان

 ساز دیوان معمولاً بر اساس مقامات کردی و ترکی نواخته میشود و این ساز از نظر تکنیک نوازندگی، مشابه سازهایی نظیر تار، سه تار و شورانگیز است.

برای نواختن ساز دیوان، نوازنده باید کاسه ی ساز را روی پای راست خود( اگر چپ دست هستید، روی پای چپ) به صورت کاملاً صاف و بدون هیچ قوزی، روی صندلی قرار دهد و یا به صورت چهارزانو روی زمین بنشیند و نوازنده برای نوازندگی آن باید از یک مضراب پلاستیکی استفاده کند و با انگشت وسط خود در هنگام نواختن به صفحه ی ساز ضربه بزند. میزان های موسیقیایی، زمان دقیق این ضربات را مشخص می کنند؛ یعنی نوازنده با انگشت خود بر سر هر میزان به صفحه ی ساز ضربه می زند.

تفاوت ساز دیوان و باغلاما

ساز دیوان و باغلاما از نظر بسیاری از افراد، یکی هستند در حالیکه تفاوت های جزئی در بین این دو ساز وجود دارد و فقط از نظر صدا و ظاهر کلَی مشابه هم هستند.

دسته دیوان دارای ۲۴ پرده است

یکی از تفاوت های ساز دیوان با باغلاما در اندازه ی آن میباشد به طوریکه کاسه ی ساز دیوان و دسته ی آن بزرگ تر از ساز باغلاما است. از دیگر تفاوت های این دو ساز می توان به بخش های کوک و تعداد سیم هایشان اشاره کرد.

گردآوری: بخش هنر و سینما سرپوش