نگاهی به هنرهای استاد شجریان در هفتاد و هشتمین زادروزش

خواهش ها زمانی به رنگ آرزو در می آیند که محبوبیتی در کار باشد. دوست داشتن باعث می شود آرزوهای مان برای محبوب هایمان واقعی و از صمیم قلب باشد درست مانند آرزوی سلامتی و هم نوایی «مرغ سحر» هیئتی در یزد برای سلامتی خسرو آواز ایران. آغاز پاییز دل انگیز، آغاز محمدرضا شجریان است که خود حدیث مفصلی در هنر ایرانی به خصوص آواز است.

او نفسی تازه در موسیقی سنتی دمید و خود خالق سازهایی مانند شهرآشوب، صراحی و کرشمه است. همین نفس تازه باعث شد  او دوبار نامزد جایزه گرمی یکی از بزرگ ترین جایزه های صنعت موسیقی و موفق به دریافت نشان شوالیه از کشور فرانسه شود . با همه این ها و قرار گرفتن صدای او در میان پنجاه صدای برتر جهان، او هنوز همان «خسرو خوبان» آواز ایران است. به مناسبت زادروز او هنرهای کمتر گفته شده اش را مرور می کنیم.

خوش رقصی قلم در دست شجریان

جایی نوشته بود، ادب، آواز و خوشنویسی ایرانی هم آغوش همند. آواز ایرانی تنها هنرشجریان نبود. قلم و مرکب در دست او مانند تحریرهای شنیدنی اش، دیدنی است. علاقه شجریان  به خوشنویسی ایرانی باعث شد تا او در ۲۹ سالگی خوشنویسی را به طور جدی دنبال کند. او خط شکسته را نزد ابراهیم بوذری و نستعلیق را نزد حسن و حسین میرجانی آموخت و در ۳۰ سالگی صاحب درجه ممتاز در خوشنویسی شد. پیشرفت او در خوشنویسی مانند آواز چشم گیر بود و نمونه خط او در دارالکتاب سید حسین میرخانی قرار گرفت.

او پس از انقلاب دست به قلم برد و تعدادی از آلبوم هایش مانند بیداد، آستان جانان و خلوت گزیده را به شمایل خوشنویسی در آورد. شجریان در آبان ۸۹ نمایشگاهی برپا کرد و خوشنویسی های خود را به همراه منتخبی از خوش نویسان معاصر در تالار وحدت به نمایش گذاشت.عارف براتی یکی از مدیران انجمن خوشنویسان ایران در باره هنر خوشنویسی شجریان می گوید: او یکی از اکابر ادبیات ایران است .ادبیات با فهم، احساس و درک ملت ایران عجین است و نمود خود را در چند چیز به زیبایی نشان می دهد که یکی خط و خوشنویسی و دیگری آواز است.

صاحب مقام جهانی در تلاوت قرآن

پدرِ محمدرضا شجریان، قاری قرآن بود. او در قرائت قرآن شاگرد پدر بود و پرورش صدای او از همان روزهای کودکی اش آغاز شد. او که درپنج سالگی در خلوت کودکانه خود آواز می خواند در قرائت قرآن هم پیشتاز بود. تلاوت شجریانِ ۱۲ ساله، اولین بار از رادیو خراسان در سال ۱۳۳۱ پخش شد. شجریانِ پدر در ابتدا دوست داشت از محمدرضا فقط در قامت یک قاری قرآن یاد شود و به همین دلیل شجریانِ پسر تا قبل از دهه ۵۰ فعالیت های آوازی خود را در رادیو  با نام سیاوش بیدگانی دنبال می کرد تا این که پدر اجازه آواز به او داد. او قرائت قرآن را در کنار آواز دنبال کرد و در سال ۵۶ در مسابقه تلاوت کشوری خوش درخشید و رتبه اول تلاوت قرآن را به دست آورد.

جالب این که در مسابقات جهانی تلاوت قرآن در سال ۵۷ که در مالزی برگزار شد، محمدرضا شجریان به جای فردی که قرار بود نماینده ایران باشد و به مشکل خورد بدون تمرین شرکت کرد و رتبه دوم تلاوت قرآن را در جهان به دست آورد. سوگ ناشی از مرگ پدر باعث شد شجریان در مراسم ترحیم پدرش قرآن، تلاوت و در بزرگداشت پدر یک مجموعه تلاوت قرآن به نام «به یاد پدر» منتشر کند.

خالق«ربنا»یی که دست و دل را می لرزاند

در میانه روزهای شلوغ انقلاب در سال ۵۸ محمدرضا شجریان برای تولید یک قطعه آوازی با موضوع مذهبی مورد مشورت رادیویی ها قرار گرفت. او برای نشان دادن یک قطعه مطلوب به هنرجویان، یک قطعه آزمایشی ربنا را که شامل چهار آیه قرآن بود، در دستگاه سه گاه به همراه مرکب خوانی خواند و از آن ها خواست تا این قطعه را تمرین کنند اما هیچ کدام از آثار هنرجوها مقبول رادیو واقع نشد و قطعه ربنای آزمایشی شجریان از رادیو پخش شد.

ربنای شجریان در کنار اذان رحیم موذن زاده اردبیلی تا سال ها به بخشی از سنت های عجین شده با رمضان ایرانی ها تبدیل شده بود  تا این که صدا و سیما در واکنش به اعتراض شجریان مبنی بر رعایت نشدن حقوق مولف، از پخش آن خودداری کرد. نظرها درباره ربنا بسیار تامل برانگیز است. راغب غلوش قاری بنام مصری بعدها به قصد الگوسازی ربنا، نسخه ای از این قطعه را از شجریان می گیرد اما خیلی زود به او پیام می دهد که خواندن این نوا کار هر کسی نیست. هوشنگ ابتهاج ربنا را اثری غیر زمینی می داند و می‌گوید هیچ‌کس، حتی خود شجریان نمی‌تواند این‌طور بخواند. قطعه «ربنا» در اردیبهشت سال ۹۶ به ثبت ملی رسید.

هر نفس آ واز عشق می رسد از چپ و راست

چهره محمدرضا شجریان در آواز ایرانی، درخشان تر از دیگر شاخه های هنری اوست. شجریان راه بنان را در تلفیق موسیقی سنتی و نوآوری ها به اوج می رساند و همزمان با فعالیت های رادیویی بر گستره کار در کانون چاووش می افزاید. فعالیت شجریان در رادیو همزمان با استعفای جمعی از موسیقی دانان پس از حادثه ۱۷ شهریور میدان ژاله تهران تمام می شود.

این گروه تلاش می کنند تا با زبان موسیقی انقلاب، مردم را همراهی کنند. شجریان با «شب نورد» و ماندگارترین شاهکار چاووش یعنی تصنیف «سپیده» با مطلع «ایران ای سرای امید» زبان موسیقی مردم شد و برای مردم خواند.  فصل جدید کاری شجریان با رفتن محمدرضا لطفی به ایتالیا آغاز شد و همکاری با موسیقی دانی مانند پرویز مشکاتیان، مقدمه روزهای طلایی شجریان در آواز شد. هرچند که این همکاری در مقطعی تیره و تار و باز از سر گرفته شد. شجریان در میانه دهه۶۰ و اوایل دهه ۷۰ با گذشتن از کنار رقیبان، روی قله آواز ایرانی ایستاد تا این که در سال های نه چندان دور افتاد مشکل ها... . حال چند سالی است که بی خبریم و منتظر که او روی صحنه برود و باز از امید و ایران بخواند.

اکرم انتصاری