ویژگی های ساز تنبک چیست؟ (+ انواع، ساختار، تاریخچه)

خرید تنبک را میبایست بعد از آشنایی با مشخصات تنبک خوب انجام داد

آشنایی با ساز تنبک

تمبک (تنبک، دمبک، دندونک و ضَرب) یکی از سازهای کوبه ای ایرانی محسوب میشود. از نظر سازشناسی، این ساز پوستی جزء طبل های جامی شکل محسوب می شود و یکی از جامع ترین سازهای کوبه ای پوستی موجود در جهان می باشد. ساز کوبه ای، نخستین سازیست که بشر به آن دست پیدا کرده است و برای ترساندن حیوانات و یا اطلاع رسانی به یکدیگر از این ساز استفاده می کردند. تنبک ها در گذشته به صورت ترکیبی از فلز و سفال و چوب ساخته شده بود؛ ولی تنبک الان فقط از چوب ساخته می شود.

دقت کنید که چوب مورد استفاده در ساخت ضرب نباید تکه تکه باشد و هرچه یکدست تر و سالم باشد کیفیت تنبک بهتر است، معمولاً برای همین چوب درخت گردو یا توت استفاده می شود. پوستی که روی تنبک کشیده می شود باید صاف و سالم باشد و روی دهانه بزرگ بدرستی قرار بگیرد تا شل یا خیلی سفت نباشد؛ که عموماً هم از پوست شتر، گاو یا بز برای این کار استفاده می کنند. پهن و نازک بودن پوست روی صدای تنبک تأثیر می گذارد؛ معمولاً در کنسرت های بزرگ از تنبک های بزرگ با پوست ضخیم و در تک نوازی ها از تنبک کوچک با پوست نازکتر استفاده می شود. معروف ترین و برترین تنبک ها در شیراز و بدست زنان عشایر ساخته می شود.

پیشینه تنبک

پیشینه تنبک مربوط به پیش از اسلام است که با نام های پهلوی دمبلک شناخته میشد و بر اساس نظر دکتر معین صورت دگرگون شدهٔ همین نام دمبک می باشد. در چند دههٔ اخیر، تنبک پیشرفت چشم گیری داشته و حتی بعنوان سازی تکنواز و مستقل نیز مطرح شده است.

ویژگی های ساز تنبک

- یکی از معدود سازهایی که برای نواختن آن مجبور به استفاده از هر دو دست و همه ی ده انگشت خود هستید تنبک می باشد. به همین خاطر تنبک نیازمند قدرت و عضله های قوی دستان است.

تنبک از ساز های کوبه ای ایرانیست که قبلا از جنس چوب، سفال و فلز ساخته میشد

- برای نواختن تنبک بر خلاف سازهای دیگر از نت های مرسوم موسیقی استفاده نمی شود و تنبک نوازان زبان یادگیری مختص خودشان را دارند.

- هیچ محدودیت سنی برای یادگیری تنبک وجود ندارد؛ به همین منظور تنبک در سایزهای مختلف ساخته می شود و هر شخصی با علاقه و تمرین میتواند در نوازندگی این ساز پیشرفت کند.

- تنبک به تنهایی یک ساز کامل است و تکنیک های نوازندگی آن در سال های اخیر افزایش پیدا کرده و پیشرفت چشمگیری داشته است. از بدنه این ساز گاهی برای نواختن استفاده می شود و تکنیک های خاص و پیچیده ای به آن اضافه شده است بخاطر این که تمام انگشتان را بکار می گیرند.

- از روش ها مختلفی برای تولید صدا از تنبک استفاده می شود که از آن ها می توان به خراش دادن، ضربه زدن و مالش دادن اشاره کرد. هر کدام از این ها تکنیک های خاص خودشان را دارند که به زمان و تمرین زیاد برای یادگیری آنها نیاز دارد.

ساختار تنبک

تنبک در موسیقی ایرانی در حجم های مختلفی استفاده می شود ولی دو نوع آن به علت راحتی اجرا و صدا دهی بهتر، بیشتر مورد استفاده نوازندگان قرار می گیرد. تنبک ارکستر، تنبکیست که برای همراهی با ارکستر باشد و تنبک تکنواز، تنبکیست که همراه با ساز باشد. جنس تنبک از چوب درختان گردو، توت، افرا و چوب درختان جنگلی و سیاه است. معمولاً این چوب باید حدود یک تا دو سال در سایه نگهداری شود و آن را در دیگ آب می جوشانند تا بعدها انحنا پیدا نکند و به مدت ۱۵ روز در پهن خشک نگه می دارند این عمل علاوه بر خشک کردن چوب، باعث افزایش مقاومت آن میشود. ساختمان کلی تنبک چهار بخش شامل دوره، تنه، گلویی( نفیر) و دهانه کوچک یا کالیبر می باشد.

نحوه ی نواختن تنبک

نحوه ی نواختن تنبک چنین است که، تنبک بطور افقی روی ران نوازنده نشسته قرار می گیرد و او دست چپش را در بالا و دست راست خود را در کنار راست تمبک قرار می دهد و با انگشتان، نرمه و تمام دست خود را بر بخش های مختلف( مرکز، میان، کنار) پوست می کوبد. از آن جا که انگشتان، وسیله ی کوبیدن روی تمبک است و نوازنده تمبک از این رو قادر است ریزه کاری و شیرین کاری های فراوان بر روی تمبک اعمال کند، میتوان از آن استفاده های شایان و جالبی بعنوان “تکنواز” کرد. در تمبک نقش همنوازی نه فقط همراهی ساز یا آواز و تامین و نگهداری “ضرب” موسیقی است، بلکه به ابتکار حسین تهرانی و همکاری دیگران ارکستری ملقب به “گروه تمبک نوازان” طی ۲۵ سال اخیر تشکیل شده و قطعه های متعددی اجرا کرده اند.

ساز تنبک باید خوش استیل بوده و به عبارت دیگر تراش خوبی خورده باشد

سن شروع فرا گیری تمبک از سن ۴ سالگی تا ۸۰ سالگی می باشد ، به همین علت برای این که هنرجو بتواند با هر سن و قدرتی تمبک بزند، تنبک ها در سایز های مختلفی همراه با وزن های مختلفی وجود دارد. بر خلاف اکثر سازها تمبک از نت های متداول دو، ر، می و … استفاده نمی شود و برای آموزش تمبک، نت هایی که استفاده میشوند ، اشکالی هستند که به نوعی بین نوازندگان تمبک قرارداد گذاشته شده است.

انواع تنبک

در گذشته تنوع انواع تنبک مختصر به جنس چوب مورد استفاده و یا جنس پوست آن می شد. در واقع این ساز به صورت های ساده در قدیم ساخته می شد ولی در حال حاضر تنبک ها انواع گوناگونی دارند که در این قسمت به معرفی انواع تنبک می پردازیم:

* تنبک یک تکه:

امروزه این مدل تنبک در بین نوازندگان کم تر رواج داشته و کمتر ساخته می شود، دلیل آن هم یک تکه بودن چوبی است که در ساخت ساز استفاده شده است. بعداز این که چوب یک تکه به تنبک تبدیل شد، روی آن پوست کشیده میشود و ساز آماده استفاده است. به علت اینکه این شیوه ساخت بسیار سخت و زمان بر است در عصر حاضر کم تر از آن استفاده می شود.

* تنبک چند تکه:

این نوع تنبک نیز مانند مدل یک تکه از چوب و پوست تشکیل شده است ولی چندتکه بودن و استفاده از چند قطعه چوب برای درست کردن تنبک، سبب شده تا ساخت آن آسان‌تر شود.

* تنبک فایبری:

جنس تنبک  فایبری، از فایبر گلاس و یا پلاستیک فشرده می باشد. ساخت این تنبک ها به راحتی انجام می شود، ولی از نظر بسیاری از اساتید موسیقی، قابل قبول نیست. جنس این تنبک دلیل مخالفت اساتید با این نوع ساز میباشد که از نظر آنها صدای دلنشینی را به ارمغان نمی آورد.

معمولا برای تنبک از پوست حیواناتی مثل شتر، بز یا گوساله استفاده می شود

* تنبک ترکه ای:

در تنبک ترکه ای،  تنبک از چندین تکه چوب که اصطلاحا ترکه گفته می شود در کنار هم تشکیل و ساخته می شود که به طرق مختلف شکل گرفته و بدنه تنبک را می سازد. ساخت این مدل تنبک به علت چند تکه بودن و ترکه ای بودن اندکی راحت تر است و بسیار هم سبک از آب در خواهد آمد که از مزایای این مدل تنبک به شمار می آید.

نوازندگان مشهور تنبک

بعضی از نوازندگان مشهور تنبک در دوره ی پیش از معاصر شامل حاجی خان ضرب گیر، عیسی آقا باشی، رضاقلی خان نوروزی، ابوالحسن صبا( معلمِ حسین تهرانی)، مسعود خان، شعبان قناری، مهدی قیاسی، رضا روان بخش و عبدالله دوامی می باشد.

اساتید و هنرمندان بسیاری در عصر حاضر ، تنبک را به صورت حرفه ای نواخته و آموزش می دهند. حسین تهرانی، بهمن رجبی، ملوک ضرابی، همایون شجریان، حمید قنبری و…. از هنرمندان معاصر در زمینه نوازندگی تنبک می باشند.

سنگین بودن تنبک باعث خستگی نوازنده می شود

گردآوری: بخش هنر و سینما سرپوش