حضور پرحاشیه «خوک» در جشنواره فیلم برلین

حضور نماینده ایران در شصت و هشتمین جشنواره فیلم برلین با واکنش‌های متفاوتی همراه بود. روزی که خبر رسید «خوک»؛ آخرین فیلم سینمایی مانی حقیقی بناست در جشنواره برلین به نمایش درآید به احتمال خیلی‌ها فکرش را هم نمی‌کردند حضور عوامل این فیلم تا این حد مورد توجه رسانه های داخلی و خارجی قرار بگیرد. البته که حقیقی در همان مسیری راه می رود و فیلم می سازد که در سال های اخیر به سینمای مورد علاقه اش تبدیل شده: «هجو و بازنمایی اغراق شده ای از مصائب آدم هایی که بعضی هاشان متعلق به نا کجا آباد اند!».

در حالی که حضور لیلا حاتمی با فیلم «خوک» در جشنواره برلین تحت الشعاع اظهار نظر سیاسی او در نشست پرسش و پاسخ این فیلم قرار گرفت، روز گذشته او در گفت‌وگویی کوتاه درباره خود فیلم هم صحبت کرد. حاتمی درباره دلیل حضورش در «خوک» به یورونیوز گفته: «چیزی که در این فیلم دوست داشتم این بود که می‌توانستم در آن خودم و همکارانم و حرفه‌ام را مسخره کنم و دوست داشتم که به (صاحبان) دیگر حرفه‌ها بگویم که می‌شود این کار را کرد و آنقدرها مهم نیست، تمام ما این نقایص را داریم چراکه همه انسان هستیم و (داشتن) نقص عیب نیست.»پیش از آخرین اظهار نظر، اما مهمترین اتفاق برلیناله برای ایران به روز برگزاری نشست خبری «خوک» باز می گشت.

«خوک» چهارشنبه هفته گذشته به نمایش درآمد و نشست پرسش و پاسخ آن با حضور مانی حقیقی کارگردان، لیلا حاتمی، حسن معجونی، علی مصفا و دیگر بازیگران فیلم برگزار شد. انعکاس این نشست رسانه ای آنقدر زیاد بود که حضور سازندگان «خوک» روی فرش قرمز برلیناله در عصر روز چهارشنبه هم دیگر چندان به چشم نمی آمد.

توجه ها به نشست رسانه ای «خوک» وقتی بیشتر شد که مردم اظهار کوتاه بازیگر شناخته شده سینمای ایران را در فضای مجازی دست به دست کردند. لیلا حاتمی در این نشست نسبت به برخورد با اعتراض‌های مردمی در ایران واکنش نشان داد.

حاتمی گفت: «می‌خواهم از این فرصت استفاده کنم و خشم و اندوه عمیق خودم را از نحوه برخوردهای اخیر با معترضان در ایران اعلام کنم. تظاهرات در کشورم به بهای جان معترضان تمام می‌شود.» او البته بعد از این اظهارات چند ثانیه ای این را هم گفت که برای اولین بار است دارد درباره مسائل سیاسی اظهار نظر می کند.

این البته تمام ماجرا نبود. اظهارات رک و بی پرده کارگردان «خوک» هم آنقدر مهم بود که لازم باشد چند بار و چند بار آنها را از نظر گذراند. مانی حقیقی کارگردان فیلم «خوک» در نشست پرسش و پاسخ این فیلم در جشنواره برلین با انتقاد از طرح مداوم سوال‌های سیاسی از سینماگران ایرانی گفت در ایران سانسور وجود دارد، ولی فیلمسازان ایرانی با آن کنار می‌آیند. او خواست که به فیلم‌های ایرانی به چشم فیلم و اثر هنری نگاه شود، نه یک جور راهنمای گردشگری که قربانی بودن ایرانی‌ها را نشان دهد.

حقیقی درباره سوال‌های سیاسی گفت: «نمی‌توانم به شما بگویم که چقدر آزار دهنده است که مدام از ما سوال سیاسی پرسیده می‌شود. همه شما آزادید که سوال سیاسی بپرسید و هیچکس نمی‌گوید که نپرسید. ولی ما یک اثر هنری ساخته‌ایم که می‌تواند خوب یا بد باشد. دوست دارم درباره این صحبت کنم که چطور کارمان را انجام داده‌ایم و معنایش برای شما چیست؟»

او با بیان این که «بیایید فراموش نکنیم که هنر قرار است نوعی زبان جهانی باشد و بر مرزهایی که ما را از هم جدا می‌کند، غلبه کند» ادامه داد « هر مصاحبه‌ای که می‌کنم، در این مورد است که اصلاح‌طلب‌ها درباره شما چه فکر می‌کنند، تندروها درباره شما چه ‌فکر می‌کنند؟ کارتان سانسور شده؟ سانسور نشده؟ چطور با سانسور کنار می‌آیید؟ بسیار خب! چند بار باید این را بشنوید؟ بله در ایران سانسور هست. بله، زندگی با آن سخت است. بله، ما به روش‌های متفاوتی که به وضعیت سیاسی بستگی دارد، با آن کنار می‌آییم.»

مانی حقیقی در ادامه انتقادهایش به طرح پرتکرار سوال های سیاسی در جشنواره های مختلفی که شرکت کرده به خبرنگاران حاضر در نشست رسانه‌ای فیلم خوک گفت:« بگذارید من از شما سوال کنم: چرا فکر می‌کنید فیلم‌های ایرانی قرار است برای شما نوعی راهنمای گردشگری از ایران باشند؟ قرار نیست ما اینجا باشیم و کشورمان را عرضه کنیم و بگوییم: ببینید ما چقدر قربانی هستیم. بیایید ما را کمک کنید! این خسته کننده و حال به هم زن است.پس شما را تشویق می‌کنم این فیلم را به عنوان فیلم ببینید.»

او در ادامه رفت سراغ صحبت کردن درباره کمدی عجیب موجود در فیلمش:«مخاطب می‌تواند چیزی  را جدی بگیرد و در عین حال بتواند به آن بخندد این موضوع بسته به میزان حس شوخ طبعی شما دارد.»

او در ادامه به سانسور نشدن حتی یک بخش «خوک» اشاره کرد و توضیح داد:« ما یک اثر هنری ساخته‌ایم و می‌خواهیم درباره هنر صحبت کنیم.»

فیلم مانی حقیقی با واکنش‌های متفاوتی از سوی منتقدان روبه‌رو شده، اما تقریبا همه نوشته‌ها به این نکته اشاره دارند که «خوک» با زبان طنز و در قالب یک کمدی سیاه توانسته به مجموعه‌ای از مسائل امروز جامعه ایران نزدیک شود.

آنطور که آی سینما نوشته؛«خوک» داستان یک کارگردان سینما با بازی حسن معجونی است که «ممنوع‌الکار» شده و وقتی یک قاتل زنجیره‌ای شروع به کشتن فیلمسازان مشهور ایرانی می‌کند، دچار این مساله می‌شود که قاتل چرا سراغ او نیامده و این می‌تواند اهمیت او به عنوان کارگردان را زیر سوال ببرد. لیلا حاتمی در این فیلم نقش بازیگری را بازی می‌کند که از ممنوعیت فعالیت حسن خسته شده و سراغ همکاری با فیلمسازی که رقیب اوست می‌رود.

«خوک» یکی از فیلم‌های بخش مسابقه برلیناله ۲۰۱۸ است که برای دریافت خرس طلایی با دیگر آثار رقابت می‌کند.

در همین موضوع مجید موثقی در روزنامه شرق نوشت:

فیلم «خوک»، آخرین ساخته «مانی حقیقی»، اولین نمایش جهانی خود را این روزها در جشنواره برلین آغاز کرده است. «خوک» فیلم‌نامه آشفته و مبهمی مانند کار قبلی فیلم‌ساز؛ یعنی «اژدها وارد می‌شود»‌ دارد! تنها جذابیت هر دو کار، فیلم‌برداری و فرم اجرائی کار است که در فیلم «اژدها وارد می‌شود» از تعلیق بهتری در ابتدای داستان برخوردار بود. این روزها به‌سختی می‌توان فیلم‌سازان مدرنی را در سینمای جهان پیدا کرد که تماشاگران  را تا انتهای فیلم همراهی کنند! 

اغلب دنبال «سینمایی نیم‌پز» هستند تا شاید از این طریق لقب «فیلم‌ساز خاص»، آنها را نسبت‌به بقیه متمایز کند. «پیتر اشتاین»، کارگردان شهیر و مدرن آلمانی، چندی پیش در یک سخنرانی اعتراض خود را این‌گونه بیان کرد که «فراموش‌کردن مخاطب و عدم ارتباط با او این روزها دیگر به یک عادت تبدیل  شده است»! این «فراموشی یا همان خودشیفتگی»، آفتی است که کارگردانان زیادی را امروز تبدیل به جریان‌های نویی در جهان تئاتر با سینما کرده است که اغلب در حال پوشش‌دادن ضعف نوشتن خود با عناوینی مانند «ابزورد یا عبث‌نمایی» هستند.

اکثر آنها آثار «بکت، یونسکو و آرابال» را در کتابخانه دارند یا در حال ترجمه‌کردن آنها هستند! فیلم‌هایی می‌سازند که از ریتم و‌ پوشش ظاهری خوبی  در فریب مخاطب برخوردارند، اما از لحاظ محتوایی چیزی برای گفتن ندارند! اکثر این هنرمندان باسواد و‌ مدعی در کار خود هستند و بازی با کلمات را خوب می‌دانند، اما همین دانش زیادشان مانع بزرگی برای ارتباط برقرارکردن با مخاطبان بومی خویش شده است؛ شاید گذشت زمان این استعداد و قریحه خاص آنها را نشان دهد. فیلم «خوک» نه مشکلی در فضاسازی دارد و نه در کارگردانی، اتفاقا عکس‌العمل تماشاگران نسبت به موقعیت‌های طنز فیلم، خوب شکل گرفته و در نمایش اول فیلم در جشنواره برلین مورد توجه نیز قرار گرفته است!

مانی حقیقی از قدرت سازماندهی خوبی در فیلم‌های خود برخوردار است، اما آنچه که فیلم آخر او را نچسب کرده، انتخاب همین نام «خوک» است که خیلی «دهن‌پرکن و مخاطب‌پسند است»، اما این نام چه ربطی به ستیز شخصیت‌هایی دارد که شیفته سینما هستند و‌ تک‌تک توسط یک قاتل در حال کشته‌شدن‌اند! درواقع مخاطب با «جدول حل‌نشدنی»‌ای مواجه می‌شود که واژه «خوک» در ستون‌های آن پیدا نمی‌شود! پس بااین‌حساب اگر در نظام خطی ‌داستان فیلم، قاتل روی پیشانی مقتولان  نام گرگ را با چاقو حک می‌کرد، این فیلم باید «گرگ» نامیده می‌شد؟!

مفهوم و نام کلی «خوک» همان عنصری است که در فیلم از سوی کارگردان فقط چیده شده است و به عمق نمی‌رود و در انتها مخاطب را با داستان قوام‌نیافته‌ای مانند کار قبلی فیلم‌ساز  مواجه می‌کند که به‌راحتی فراموش می‌شود و با او از سالن بیرون نمی‌رود! تماشاچیان کمی می‌خندند و در انتها درکی از واژه خوک پیدا نمی‌کنند! اگر منظور کارگردان، شکل‌گیری همین ابهام و نارسایی بود، می‌توانست نام فیلم را تنها حرف خالی «خ» بگذارد که شاید می‌توانست فیلم خاص‌تری  قلمداد شود.