نگاهی به فیلم‌های برجسته در دهۀ هشتاد سینمای ایران

فضایی که از نیمه دهه ۷۰ و بعد از روی کار آمدن دولت اصلاحات شکل گرفت و تا نیمه دهه ۸۰ ادامه داشت، کانال و دریچه‌ای را برای اهالی فرهنگ گشود که تاثیر آن بر تولید آثار فرهنگی، در همه اشکال آن از کتاب و فیلم و موسیقی و ... مشهود است.

دهه ۸۰ به ویژه نیمه نخستین آن، جزو برهه‌ای از تاریخ سیاسی-اجتماعی کشور بود که امکان بروز و ظهور برخی از مفاهیم را برجسته ساخت. برای مثال یکی از مسائلی که در این دهه برجسته شد که تا پیش از این بدین شکل وجود نداشت، شکل گیری قهرمانان زنی است که لزوما نه در نقش‌های مادرانه و با شمایل مردانه که با صورتی زنانه مطرح و برجسته شدند.

 آنچه در ادامه می‌آید نگاهی به برخی از آثار برجسته سینمایی در این دهه از تاریخ سینمای ایران است.

به رنگ ارغوان سیزدهمین فیلم ابراهیم حاتمی کیا محصول سال ۱۳۸۳ ایران است. این فیلم پس از پنج سال توقیف (در دولت نهم)، در بیست و هشتمین جشنواره فیلم فجر حضور یافت و جایزه سیمرغ بلورین بهترین فیلم جشنواره را به‌دست آورد. «شفق» (با بازی فرها قائمیان) یکی از اعضای گروه سیاسی که اوائل انقلاب از ایران خارج شده، پس از سال‌ها تصمیم می‌گیرد برای دیدن دخترش «ارغوان» (با بازی خزر معصومی) که دانشجوی دانشکده جنگل‌داری است مخفیانه به ایران بازگردد. یکی از مأمورین امنیتی به نام «هوشنگ» (با بازی حمید فرخ نژاد) به عنوان دانشجو وارد دانشکده می‌شود و از امکانات مدرن امنیتی استفاده می‌کند تا با کنترل ارغوان، شفق را به دام اندازد. در این میان بین او و ارغوان رابطه‌ای عاطفی بوجود می‌آید. به رنگ ارغوان هم از جمله فیلم‌های ساختار شکن در دهه ۸۰ است که نقش اصلی و قهرمان دستانش یک دختر جوان است.  به رنگ ارغوان سیمرغ بلورین جایزه نگاه مردمی بیست و هشتمین جشنواره بین‌المللی فیلم فجر را نیز با ۶۸ درصد آرا دریافت کرد.

میم مثل مادر نام فیلمی اثر رسول ملاقلی‌پور در سال ۱۳۸۵ است. در این فیلم گلشیفته فراهانی، حسین یاری، سحر دولتشاهی ، شراره دولت‌آبادی و همچنین علی شادمان ایفای نقش کرده‌اند. این فیلم بنا به تشخیص کمیته‌ای از بنیاد سینمایی فارابی به عنوان نماینده ایران در هشتادمین دوره جوایز اسکار در سال ۲۰۰۷ انتخاب شد.

داستان فیلم از این قرار است که سپیده در زمان جنگ ایران و عراق، از پرستاران شهر سردشت بود و در بمباران شیمیایی سردشت، دچار تأثیرات شیمیایی شد. سال‌ها بعد سهیل و سپیده در انتظار فرزند خود هستند.پس از سونوگرافی، پزشکان می‌گویند فرزند سپیده دچار مشکلات تنفسی و معلولیت است و این وضعیت ناشی از گازهای شیمیایی زمان جنگ است. سهیل اصرار دارد تا فرزندشان را سقط کنند اما سپیده مخالفت می‌کند و سهیل، سپیده را طلاق می‌دهد. پس از زایمان،در طی چک آپ‌های ماهیانه، پزشک به سپیده می‌گوید که این وضعیت سعید، ناشی از مشکلات ژنتیکی است و گاز های عصبی روی سعید تأثیری نداشته است.

ارتفاع پست فیلمی است ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا که در ۲ مرداد ۱۳۸۱ به نمایش درآمده‌ است. داستان این گونه است :قاسم (با بازی حمید فرخ نژاد) که ادعا می‌کند برای خانواده و دوستانش در یک شرکت صنعتی در بندرعباس کار پیدا کرده، آن‌ها را سوار هواپیما می‌کند. اما تنها نرگس (با بازی لیلا حاتمی) است که از قصد قاسم خبر دارد. قاسم هواپیما را می‌دزدد. ارتفاع پست، دوازدهمین فیلم بلند ابراهیم حاتمی‌کیا بود و داستان این فیلم بر اساس یک رویداد واقعی که در ۲۳ آذر ۱۳۷۹ در مسیر اهواز به بندرعباس انجام شد، ساخته شده‌بود. در این هواپیما (یاک ۴۰)، ۲۳ نفر از اعضای یک خانواده حضور داشتند که سه نفر از آن‌ها به نام‌های خالد حردانی، فرهنگ پورمنصوری و شهرام پورمنصوری، اقدام به این هواپیماربایی کردند که با واکنش به موقع گارد پرواز، اقدام آن‌ها ناکام ماند. حکم اولیه برای این متهمان، اعدام برای حردانی و حبس ابد برای برادران پورمنصوری بود ولی وکیل آن‌ها محمد مصطفایی با تلاش خود توانست در سال ۱۳۸۶، احکام آن‌ها را به ۲۰ و ۱۵ سال حبس، کاهش دهد.

من ترانه ۱۵ سال دارم فیلمی از رسول صدرعاملی با بازی ترانه علیدوستی است. این فیلم محصول سال ۱۳۸۰ و برنده سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی برای رسول صدر عاملی، بهترین فیلمنامه برای کامبوزیا پرتوی و بهترین بازیگر نقش اول زن  برای ترانه علیدوستی از بیستمین جشنواره فیلم فجر است. رسول صدرعاملی برای این فیلم برنده جایزه ویژه هیئت داوران و نامزد جایزه یوزپلنگ طلایی جشنواره فیلم لوکارنو شد. ترانه دختر نوجوانی است که مادرش را در کودکی از دست داده و پدرش به دلایلی در زندان به سر می‌برد. ترانه به زندگی عادی اش ادامه می‌دهد تا این که پسر پولداری به او پیشنهاد ازدواج می‌دهد. ترانه قبول می‌کند و ازدواج سر می‌گیرد ولی بعد از مدت کوتاهی پسر ترانه را رها کرده و به خارج از کشور می‌رود.

این در حالی است که ترانه از آن پسر حامله‌است و چون فقط بین آنها صیغه‌ای قرائت شده و اسم ترانه در شناسنامه پسر نیست او نمی‌تواند ثابت کند این بچه در شکمش را از آن پسر دارد. در حالی که همه به او تهمت می‌زنند، ترانه تلاش دیوانه واری را برای اعاده حیثیت از خود و بچه‌اش آغاز می‌کند. این فیلم جزو آثار برجسته و پیشگام در سینمای دهه هشتاد است چرا که قهرمان خود را یک دختر جوان معرفی می‌کند؛ موضوعی که پیش از این در سینمای ایران سابقه نداشت و اثرات فضای باز دولت اصلاحات پیش از دولت نهم و دهم در این روند سینما محسوس است.

سنتوری یا علی سنتوری فیلمی ساخته داریوش مهرجویی در سال ۱۳۸۵ خورشیدی است. سنتوری فیلمی است اجتماعی با رویکردی انتقادی که تم اصلی آن تضاد سنت و مدرنیته در جامعه امروز ایران و موضوع آن سقوط هنرمند و خودویرانگری او در جامعه‌ای است که هنر واقعی را برنمی‌تابد و مدام آن را محدود و سرکوب می‌کند. 

خواننده این فیلم محسن چاوشی است و اردوان کامکار سنتور می‌نوازند. علی با بازی (بهرام رادان)، نوازنده چیره‌دست سنتور و خواننده محبوب جوانان ناگهان در اوج شهرت و موفقیت افسار زندگی را از دست می‌دهد و به بیراهه می‌رود. او می‌گوید همه بدبختی‌ها از وقتی شروع شد که عشق بزرگ زندگی‌ام، هانیه (با بازی گلشیفته فرهانی)، مرا ترک کرد، اما هانیه زمانی می‌رود که علی مدت هاست در بند اعتیاد خانمان سوز خود گرفتار است. فیلم برداشتی آزاد از عقاید یک دلقک نوشته هاینریش بل و الهام گرفته از زندگی پیمان اسکندری است که در اوج هنر و تحصیل به بیراهه و اعتیاد افتاد و عشقی اشتباه علی‌رغم تلاش خانواده و نزدیکان او را تا مرگ سوق داد؛ مرگ مشکوک و ناگهانی وی که در سال ۸۲ بعنوان یکی از پرونده‌های کیفری پر سر و صدا اما بی فرجام دادگستری شیراز مطرح بوده، دستمایه اصلی تدوین فیلم نامه علی سنتوری شد.

شب یلدا فیلمی ساخته کیومرث پوراحمد و محصول سال ۱۳۸۰ با بازی محمدرضا فروتن، هیلدا هاشم‌پور، الهام چرخنده و پروین‌دخت یزدانیان است. داستان فیلم الهام‌گرفته از زندگی کارگردان است. حامد (محمدرضا فروتن) علی‌رغم علاقه بسیار به همسرش مهناز (الهام چرخنده) و فرزندش نازی، آن‌ها را پس از ده سال زندگی مشترک به خارج از کشور می‌فرستد. بهانه مهناز برای سفر، آزادی بیشتر است، اما پس از خروج از کشور، رفتارهای مشکوکی از او سر می‌زند.

مجله فیلم و سینما این فیلم را به عنوان یکی از صد فیلم برتر تاریخ سینمای ایران معرفی کرده و درباره آن نوشته‌است: «حتی کسی که در آثار قبلی پوراحمد (جز در آلبوم تمبر و دقایق و لحظاتی از مجموعه‌های قصه‌های مجید و سرنخ) چیز قابل اعتنا و دندان‌گیری مشاهده نکرده هم نمی‌تواند به کیفیت چشمگیر شب یلدا چشم ببندد. پوراحمد در این حدیث نفس صادقانه و پر حس و حال، خود را به رعایت دقیق جزئیاتی دانسته که نمونه‌هایش را در آثار قبلی‌اش به سختی می‌توان سراغ گرفت. او با تسلطی چشمگیر در فضایی بسته و با تنها یک بازیگر، موفق به جذب همدلی و همراهی مخاطب می‌شود.

پوراحمد برای ساختن گذشته حامد (فروتن) به جای متوسل شدن به فلاش بک، استفاده خلاقانه از نوار ویدئو می‌کند. شخصیت زن را هم یک‌بعدی نشان نمی‌دهد (و تازه در کنار مهناز، پریا را هم وارد ماجرا می‌کند تا در جهان اثر نمونه زن مثبت و خوب تنها در وجود مادر خلاصه نشود) بهترین بهره را از وجود تصنیف‌های قدیمی به خصوص در تیتراژ می‌کند، همچنان که بهترین بازی سال‌های اخیر را از فروتن می‌گیرد و بغضش را هم می‌ترکاند، چنان درست و بجا که تحسین نکردنش دشوار است).

بوتیک نام فیلمی ایرانی به کارگردانی حمید نعمت‌الله و محصول سال ۱۳۸۲ است. این فیلم برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم اول از بیست و دومین جشنواره فیلم فجر شد. در فیلم بازیگرانی چون گلشیفته فراهانی، محمدرضا گلزار، حامد بهداد، رضا رویگری و افسانه چهره آزاد به ایفای نقش می‌پردازند. داستان از این قرار است که اتی (احترام) با بازی گلشیفته فرهانی، سهم خود را از خانه اجاره‌ایی که با دوستانش اجاره کرده نپرداخته و صاحب خانه قصد دارد آنها را بیرون کند. جهانگیر (با بازی محمدرضا گلزار) جوانی که در بوتیک کار می‌کند،، مبلغ مورد نیاز اتی را فراهم می‌کند اما اتی با آن مبلغ تصمیم می‌گیرد به خارج برود. سعی اتی برای تهیه کسری پولی که برای خارج رفتن نیاز دارد اتی را در موقعیت خطیری قرار می‌دهد. این فیلم نیز به لحاظ تعریف دختری جوان به عنوان قهرمان داستانش، به تصویر کشیدن اختلاف طبقاتی در جامعه و مسائل و مباحث ناپیدا و بعضا غیراخلاقی که در لایه های مختلف اجتماعی وجود دارد،برجسته محسوب می‌شود.

آواز گنجشک‌ها نام فیلمی به کارگردانی مجید مجیدی، محصول سال ۱۳۸۶ است. این فیلم در مراسم اسکار ۲۰۰۹ نماینده سینمای ایران بود. آواز گنجشک‌ها به عنوان یکی از بهترین فیلم‌های خارجی سال ۲۰۰۹ از نگاه هیئت ملی نقد فیلم آمریکا انتخاب شد. رضا ناجی نیز برای بازی درخشان خود در این فیلم جایزه خرس نقره‌ای برای بهترین بازیگر مرد از جشنواره فیلم برلین را تصاحب کرد. این فیلم به داستان مرد ساده و میانسالی به نام کریم می‌پردازد. وی در یک مزرعه پرورش حیوانات کار می‌کند و شیفته شترمرغ‌هاست و ارتباط روانی و عاطفی با آن‌ها برقرار کرده‌است. 

جدایی نادر از سیمین فیلمی به کارگردانی، نویسندگی و تهیه‌کنندگی اصغر فرهادی و محصول سال ۱۳۸۹ است. این فیلم برنده اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان در سال ۲۰۱۲ گردید. جدایی نادر از سیمین که در سطح بین‌المللی بیشتر با نام جدایی (A Separation) شناخته می‌شود، پنجمین اثر سینمایی اصغر فرهادی است و توسط نشریه گاردین در فهرست ۱۰۰ فیلم برتر سینمای جهان که از سال ۲۰۰۰ میلادی تاکنون ساخته شده، جای گرفته. از بازیگران اصلی آن می‌توان پیمان معادی، لیلا حاتمی، شهاب حسینی، ساره بیات و مریلا زارعی را نام برد. داستان فیلم این گونه است که سیمین (لیلا حاتمی) می‌خواهد به‌همراه همسرش نادر (پیمان معادی) و دخترش ترمه (سارینا فرهادی) از ایران برود و همه مقدمات این کار را فراهم کرده.

اما نادر نمی‌خواهد پدرش را که از بیماری آلزایمر رنج می‌بَرَد، تنها رها کند. این اختلافات باعث می‌شود سیمین از دادگاه درخواست طلاق کند.جدایی نادر از سیمین در ۱۵ ژانویه ۲۰۱۲، جایزه «بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان» را از شصت و نهمین مراسم گلدن گلوب (مهمترین جایزه سینمایی پس از اسکار) دریافت کرد و به اولین فیلم ایرانی‌ای تبدیل شد که این جایزه را دریافت می‌کند. پس از آن این فیلم در ۲۷ فوریه ۲۰۱۲ جایزه «بهترین فیلم خارجی» را از هشتاد و چهارمین مراسم اسکار گرفت و به اولین فیلم ایرانی‌ای تبدیل شد که این جایزه را دریافت کرده است.

درباره اِلی عنوان فیلمی سینمایی ساخته اصغر فرهادی و محصول سال ۱۳۸۷ ایران است. درباره الی پس از اکران و نمایش مورد ستایش منتقدان و مردم قرار گرفت. خرس نقره‌ای بهترین کارگردانی جشنواره بین‌المللی فیلم برلین ۲۰۰۹ به این فیلم اهدا شد. اصغر فرهادی در درباره الی از سبک رئالیسم پیروی کرد و باعث شد تا موج جدیدی در سینمای ایران رقم بخورد. داستان فیلم روایت‌گر زندگی چند خانواده است که برای گذراندن تعطیلات به شمال کشور سفر کرده‌اند. دوستان احمد (شهاب حسینی) که پس از سال‌ها زندگی در آلمان به ایران بازگشته، در تلاش هستند تا همسری را برای او بیابند. به همین خاطر، مربی مهدکودکی به نام «اِلی» (ترانه علیدوستی) با دعوت سپیده (گلشیفته فراهانی)، به همراه دیگران به این سفر آمده‌است.  این فیلم برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم از نگاه تماشاگران، سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی و سیمرغ بلورین بهترین جلوه‌های صوتی  در بیست و هفتمین جشنواره فیلم فجر ۱۳۸۷گردید.

چهارشنبه‌سوری سومین فیلم سینمایی اصغر فرهادی است. این فیلم در بیست و چهارمین جشنواره فیلم فجر ۱۳۸۴ نامزد دریافت ۹ جایزه بود که در نهایت موفق به کسب سیمرغ‌های بلورین بهترین کارگردانی، بهترین بازیگر نقش اول زن، بهترین تدوین و همچنین سیمرغ بلورین فیلم محبوب تماشاگران شد. چهارشنبه‌سوری برنده هوگو طلایی جشنواره بین‌المللی فیلم شیکاگو و نامزد پلنگ طلایی جشنواره فیلم لوکارنو در سال ۲۰۰۶ شد. دختر جوانی به نام روح‌انگیز (ترانه علیدوستی) که خود را آماده ازدواج می‌کند، روز چهارشنبه‌سوری برای کار به خانه خانواده‌ای متوسط وارد می‌شود. فضای پرتنش و غم‌انگیز خانه، به همراه غوغای انفجار ترقه‌های چهارشنبه‌سوری فضایی بی‌ثبات و ناآرام به وجود آورده است. مژده (هدیه تهرانی)، خانم خانه، در هیئتی سراپا سیاه و با حرکاتی عصبی، حالتی غریب دارد. مژده به رابطه همسر خود (حمید فرخ‌نژاد) و زن همسایه (پانته آ بهرام) مشکوک شده و زندگی خانواده در آستانه نابودی است. چهارنبه سوری روایت خیانت، سرخوردگی و تنهایی آدم هاست.

دایره‌زنگی فیلمی کمدی-اجتماعی و محصول سال ۱۳۸۶ است. روایتی است از معضل ماهواره و عمق تأثیرش در اجتماع ما؛ نخستین فیلم سینمایی پریسا بخت‌آور که با نویسندگی اصغر فرهادی اکران شد .این فیلم که پرفروش‌ترین فیلم فروردین ۱۳۸۷ بود روایت تازه‌ای از بحث اخلاق در روابط اجتماعی و قضاوت های نادرست را به تصویر می کشد. فیلم داستان آدم‌های یک ساختمان است که هرکدام قصه زندگی متفاوتی دارند و به دلیل مسائلی حالا دوربین به درون خانه هایشان می‌رود و شخصیت‌های آنان را برجسته می‌سازد. این فیلم هم قهرمان داستانش یک دختر جوان است که البته در آخر فیلم مشخص می‌شود که نوعی ضدقهرمان است؛ یعنی برخلاف همه فیلم‌های دیگر که دختران را معصوم و جامعه را گرگ می‌کنند، شیرین در «دایره زنگی» دختری به ظاهر معصوم است که تماشاگر در تمام طول مدت فیلم با او همذات‌پنداری می‌کند و به او علاقمند می‌شود اما در نهایت دزد، بزهکار و دچار مشکلات اخلاقی از آب درمی‌آید.

مارمولک فیلمی به کارگردانی کمال تبریزی، تهیه‌کنندگی منوچهر محمدی، نویسندگی پیمان قاسم‌خانی و با بازی پرویز پرستویی، محصول سال ۱۳۸۲ ایران است. داستان این فیلم اقتباسی از فیلم‌های «ما فرشته نیستیم» و «زائر» است که با بومی‌سازی قصه فیلم، نگاهی متفاوت به مسئله روحانیت و جامعه دارد. مارمولک در زمان اکران و حتی پیش از آن به دلیل موضوع حساسی که روی آن دست گذاشته بود، بشدت در جامعه صدا کرد و به فروشی بیش از یک میلیارد در زمان خود دست یافت و توانست تا سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه وسیمرغ بلورین بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را از بیست و دومین دوره جشنواره فیلم فجر از آن خود کند.

مهمان مامان یک فیلم کمدی-خانوادگی به کارگردانی داریوش مهرجویی محصول سال ۱۳۸۲ است. این فیلم بر اساس کتاب مهمان مامان نوشته هوشنگ مرادی کرمانی و توسط سیمافیلم تولید شده‌است. از فیلم استقبال خوبی شد و در بیست و دومین دوره جشنواره فیلم فجر، سیمرغ بلورین بهترین فیلم را دریافت کرد. این فیلم هجدهمین فیلم بلند داریوش مهرجویی است. داستان از این قرارا است که برای خانواده‌ای مهمان سرزده، تازه عروس و داماد، می‌آید؛ ولی چون وضع مالی خانواده خوب نیست، همسایگان دست به دست هم می‌دهند تا آبروی صاحبخانه را حفظ کنند. این فیلم نیز، مانند فیلم اجاره‌نشین‌ها، گوشه‌هایی از جامعه ایرانی و عادات و رفتار آن را با استفاده از شخصیت‌های مختلفی که شاید نماینده قشرهای مختلف جامعه ایرانی هستند، نشان می‌دهد.

در نهایت می توان اینگونه نتیجه‌گیری کرد که باز بودن فضای سیاسی و اجتماعی و نقش آن در بالندگی فرهنگ و هنر و به ویژه سینما را می‌توان با استناد به دهه ۸۰ و خروجی‌ها و تجارب آن برهه تاریخی به تثبیت رساند. دهه‌ای که امکان مطرح شدن موضوعاتی را فراهم ساخت که پیش از این ممکن نبود و در جوار این موقعیت، آدم‌هایی از دل این فضا سربرآوردند که موفق شدند سینمای ایران را به سینمای جهان معرفی و ارائه کنند.