محمدجواد لاريجاني، عضو شوراي نظارت بر صداوسيما، در نامه‌اي خطاب به صالحي‌اميري، در مورد عدم پخش اين اثر نوشت: «در تلاوت مذکور توجه به آيات تحت‌الشعاع قرار مي‌گيرد و اين امر خلاف موازين شرعي تلاوت است».اينکه چرا به چنين نکته‌اي در ٣٠ سال پخش ربنا کمتر پرداخته شده، موردي است که در اين نامه اشاره‌اي به آن نشده. مديرعامل خانه موسيقي ضمن رد ادعاي لاريجاني، پاسخ صريحي به گفته‌هاي او داد.
رمضاني ديگر بدون «ربّنا»
حسن روحاني يک هفته پيش از آغاز رمضان با رأي مردم رئيس‌جمهور شد و صالحي‌اميري، وزير ارشاد، نامه‌اي خطاب به علي‌عسگري، رئيس سازمان صداوسيما، نوشت و در آن خواستار بازپخش ربنا از رسانه ملي شد. اين نامه را نه رئيس صداوسيما که محمدجواد لاريجاني پاسخ داد.
در نوشته او آمده بود: «برادر گرامي جناب آقاي دکتر سيدرضا صالحي‌اميري- دام عزه؛ وزير محترم فرهنگ و ارشاد اسلامي؛ سلام علیکم و رحمةالله و برکاته؛در مورد نامه منتسب به جناب‌عالي خطاب به سازمان صداوسيماي جمهوري اسلامي دائر بر ضرورت پخش تلاوت منتخبي از آيات چند سوره از کلام‌الله مجيد با صداي هنرمند معروف آقاي شجريان ضروري دانستم که نکته مهمي را خدمتتان عرض کنم.از آنجا که موضوع دفاع از ايشان يک مناقشه سياسي شده است، لذا در تلاوت مذکور توجه به آيت تحت‌الشعاع قرار مي‌گيرد و اين امر خلاف موازين شرعي تلاوت است.
لذا خواهشمند است که ساير قطعات آوازي آن هنرمند را مطرح فرمائيد که اتفاقا داراي ساختار موسيقيايي مهم‌تري هم هستند. حتما مي‌دانيد که تحت‌الشعاع قرارگرفتن توجه به آيات باهرات نسبت به مقارنات آنقدر مهم بوده که برخي از فقهاي بزرگ تلاوت ملحون را مورد شبهه قرار داده‌اند.
البته اين حساسيت در ميان موسيقي‌دانان بزرگ و حرفه‌اي هم مطرح است و آنان غالبا ابا دارند که قطعات مهم ترکيبي آنان همراه با آواز پخش شود، زيرا معتقدند توجه به الحان و معاني (و گاه حرکات متناظر بدني) توجه به رموز و ظرافت‌هاي نهفته در تناسب‌هاي ايقاعي را که جوهر اصلي هنر موسيقي است تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد. با تشکر؛ العبد الفاني؛ محمدجواد لاريجاني، عضو شوراي نظارت صداوسيماي جمهوري اسلامي ايران». به‌اين‌ترتيب اولين روز رمضان باز هم بدون ربناي معروف آغاز شد و اين غائله ختم به خير نشد.
چرا از خواندن دعاي ماه رمضانش ابا مي‌کنيم؟
حالا بيشتر از يک سال از وخيم‌شدن بيماري استاد مي‌گذرد و اتفاقا در آستانه انتخابات ٩٦ عکس‌هايي از او در باغ دست‌پرورده‌اش منتشر شد که نشان از بهبودي نسبي‌اش داشت. اين انتخابات و کانديداهايش نيز از نام شجريان غافل نشدند. حسن روحاني در نخستين مناظره انتخاباتي گفت: ما يک هنرمند داريم، از اينکه دعاي ماه رمضانش را پخش کنيم، ابا مي‌کنيم. چطور مي‌خواهيم دنبال تعالي فرهنگ باشيم؟
همچنين تيزر مستندي با نام «جريان شجريان» از طرف ستاد انتخاباتي دکتر روحاني در فضاي مجازي منتشر شد که در آن هنرمندان نامي از شاهکار ربناي استاد و همچنين منزلت او صحبت مي‌کنند. همچنين ١٩ ارديبهشت از طرف سازمان ميراث فرهنگي، ربناي شجريان در فهرست آثار معنوي (ناملموس) ايران با شماره ١٣٩٦ به ثبت ملي رسيد.
جناح مقابل نيز در يک میتينگ تبليغاتي با برآشفتگي، محمدرضا شجريان را هنرمند سرطاني خواند که دولت به او آويزان شده است. واکنش خيل عظيم کاربران فضای مجازي و همچنين خانه موسيقي نسبت به اين اهانت، آتش نام شجريان را در تنور انتخابات و سياست ايران همچنان شعله‌ور نگاه داشت.صفحه اينستاگرام رئيس‌جمهور روحاني اما در پستي ربنا را با اين عنوان به اشتراک گذاشت: «بخشي از دعاي ربنا؛ با صداي دلنشين و حذف‌ناشدني استاد شجريان».
شگفتي شجريان
محمدرضا شجريان شهريور ٥٧ همراه با يارانش در اعتراض به وقايع خونين ميدان ژاله از فعاليت در راديو استعفا کرد. درست در بحبوحه انقلاب و آغاز جنگ هشت‌ساله با اعضاي چاووش درخشان‌ترين تصانيف حماسي و ميهني را ضبط و پخش کرد و در تير ١٣٥٨ به دعوت صداوسيماي جمهوري اسلامي، دعاي ربنا را خواند؛ دعايي که ٣٠ سال جزء جداناشدني سفره‌هاي افطار ايرانيان شد.
پس از وقايع ٨٨ گويي شکاف عقيدتي ميان اهالي سياست و هنرمندان آشکارتر شد. حالا ديگر لغو کنسرت‌ها و مجوز آلبوم‌ها تبديل به يک رويه شده بود و تعداد کثيري از اهالي موسيقي خاصه محمدرضا شجريان عزلت و گوشه‌نشيني پيشه کردند، چراکه ديگر به طور رسمي امکان فعاليت نداشتند.
در چهار سال پس از ٨٨، شجريان به اجراي کنسرت در دنيا و همچنين برپايي نمايشگاه سازهاي ابداعي‌اش همت گماشت و البته بيش از پيش مورد توجه رسانه‌هاي داخلي و خارجي قرار گرفت. در سال ٩٢ نام او در مناظره‌هاي انتخاباتي و همچنين فيلم مستند دکتر حسن روحاني بارها برده شد.
پس از پيروزي روحاني، او در گفت‌وگويي راجع به ذکر نامش در رويدادهاي انتخاباتي و دولت جديد گفت:من زياد وارد اين موضوع نمي‌شوم؛ به‌هرحال اتفاقي افتاده و جامعه از اين اتفاق خشنود است و اميدواري‌هايي به وجود آمده. من هم اميدوارم که اين اميدواري‌ها به نتيجه مطلوب برسد و خود من هم در زمينه فعاليت هنري اگر شرايطش فراهم باشد و شرايط روحي جامعه مساعد باشد کارم را براي جامعه ارائه خواهم داد.
اما در دو سال ابتدايي دولت تدبير و اميد، گشايشي در طلسم ممنوعيت شجريان به وجود نيامد. ربنا در هيچ رمضاني پخش نشد و مجوز کنسرت نيز براي او صادر نشد که دراين‌باره، ارديبهشت ٩٤ در همايش بزرگداشت حافظ در دانشگاه آزاد، شجريان خطاب به حضار گفت: من چندين‌سالي است که مي‌خوانم و آنچه بايد را تابه‌حال خوانده‌ام و از اين به‌بعد هرچه بخوانم زياده‌گويي است، اما من چند سال است که اجازه ندارم براي مردم خودم و در مملکت خودم بخوانم. از اوايل پاييز ٩٤ ديگر مجوز کنسرت يا پخش ربنا براي دوستداران و حتي مخالفان شجريان، اهميتش را از دست داد و اين‌بار خبر بيماري وي تبديل به خوراک رسانه‌اي شد. بيماري او نيز دستاويز جنجال‌هاي خبري بود و رسانه‌ها براي پردازش خبرهاي صحيح و دروغ از حال شجريان، از يکديگر ناشيانه سبقت مي‌گرفتند.
شجريان و پويش‌هاي مجازي
در اين سال‌ها مردم نيز با پويش‌هاي مجازي، به راه‌انداختن کمپين و طراحي پوستر از عدم پخش ربنا اظهار نارضايتي کردند و در هنگام اذان اين اثر را براي يکديگر ارسال کردند. در سال ٩١ تيم سايت «چکامه» در بزرگداشت و نکوداشت اين اثر سايتي را با نشاني Rabanaa.ir طراحي و پياده‌سازي کردند که در آن مردم حال‌وهوا و خاطرات و احساس خود از اين اثر را در آن به اشتراک مي‌گذارند. قطعه مثنوي افشاري، دعاي ربنا و دکلمه آن و همچنين متن کامل دعاي ربنا به‌همراه شعر مولانا در اين سايت قابل‌دسترسي است.
اين سايت در تمامي اين سال‌ها فعال بوده و بيش از چهار هزار پيام مردمي را منتشر کرده است. در دانشنامه ويکي‌پديا از اين سايت مردمي به‌عنوان سايت رسمي ربنا نام برده شده است. پيام‌هاي گوناگون مردم در اين سايت نشان از عمق اثر اين آواي ملکوتي در ميان پير و جوان دارد که با بررسي دقيق آنها مي‌توان به آنچه در اين نوشتار آن را رسالت هنري شجريان ناميديم بيش از پيش صحه گذاشت.
***
محمدرضا شجريان، پيش از وقوع انقلاب و حول‌وحوش آن سعي مي‌کرد کمترين اظهارنظر و فعاليت سياسي را داشته باشد، برخلاف يار و همکاراني همچون محمدرضا لطفي يا هوشنگ ابتهاج. شجريان بارها در مصاحبه‌هايش گفته است که از سياست و اهل آن کناره‌گير است و رغبتي به مراوده با آنان ندارد، اما چرا باز هم نام شجريان، اظهارنظرهايش، تصانيف ملي و ميهني‌اش و حتي «ربنا»يش سياسي‌ترين بحث فرهنگي- هنري ايران در ١٠ سال اخير هستند؟ آيا مشکل عدم پخش ربناي شجريان فقط يک مناقشه و زورآزمايي سياسي است يا به منش و نوع تفکر و کنش وي در جامعه ايران به‌عنوان يک اسطوره ربط دارد؟
---------------------------------------------------
واکنش مدیرعامل خانه موسیقی به نظر لاریجانی
به دنبال نامه محمدجواد لاریجانی درباره «خلاف موازین شرع بودن تلاوت ربنای شجریان»، مدیرعامل خانه موسیقی ضمن رد ادعای لاریجانی، پاسخ صریحی به گفته‌های وی داد.
به گزارش «ایلنا»، حمیدرضا نوربخش با اشاره به موضع‌گیری محمدجواد لاریجانی درباره ربنای محمدرضا شجریان گفت: ایشان تشکیکاتی کرده‌اند که به ظاهر بیشتر از زاویه علم قرائت بوده است که البته مشخص نیست ایشان اساسا چقدر با مسئله قرائت آشنایی دارند؛ این یک مسئله است. اما مسئله اصلی من این است که نامه‌ای توسط وزیر محترم ارشاد به رئیس سازمان صداوسیما نوشته شده؛ آقای دکتر محمدجواد لاریجانی ظاهرا مثل دیگر مواردی که از ایشان سراغ داشته‌ایم و تمایلشان برای پاسخ‌گویی به مسائل مختلف، دراین‌باره هم ظاهرا جسارتشان از بقیه بیشتر بوده که پاسخ به این مسئله را شخصا برعهده گرفته‌اند.
این خواننده در ادامه افزود: سؤال من این است که آقای دکتر لاریجانی از کدام جایگاه کارشناسی درباره ربنای استاد شجریان صحبت می‌کند؟ ایشان استاد قرائت هستند؟ یا کارشناس قرآن؟ یا مفسر هستند؟
او همچنین عنوان کرد: من به‌عنوان کسی که هم خواننده و هم قاری قرآن هستم و با قرائت آشنایی دارم، سخن می‌گویم. اول اینکه همه ما می‌دانیم استاد شجریان کسی است که در قرائت قرآن از طفولیت کار کرده‌اند و اصلا آدم ناآشنایی در این زمینه نبوده‌اند. استاد شجریان در جلسات قرآن بزرگ شده، پدرش هم قاری قرآن و برگزارکننده جلسات و کلاس‌های قرآنی بوده است.
نوربخش گفت: استاد شجریان از کودکی با صوت قرآن بزرگ شده و با قاریان بزرگ جهان و شیوه‌های قرائتشان آشنایی داشته و دارند. حتی خودشان در مسابقات بین‌المللی قرائت قرآن مقام آورده است. در این میان چطور کسی که در وادی کار قرآنی هیچ سابقه‌ای نداشته؛ به خودش اجازه می‌دهد این‌گونه جسورانه و با اعتمادبه‌نفس درباره مقوله‌ای که اطلاعاتی در موردش ندارد، سخن بگوید؟! ایشان فکر کرده‌اند وقتی واژگان خاصی را که صددرصد حرفه‌ای است و به هیچ عنوان مخاطب عام آنها را نمی‌فهمد به کار ببرند، مطلب تمام می‌شود؛ اما در واقع این‌گونه نیست.
مدیرعامل خانه موسیقی در ادامه افزود: یکی از بهترین قرائت‌ها و اجراها در زمینه مناجات‌خوانی همین اجرای ربنای استاد شجریان است. مناجات‌خوانی با تلاوت قرآن تفاوت دارد. استاد شجریان نوارهایی در زمینه قرائت قرآن دارد که سی‌دی‌هایش موجود است؛ آقای دکتر لاریجانی می‌توانند به این نوارها مراجعه کنند. استاد شجریان قرائتی دارند که به شیوه مرحوم استاد مصطفی اسماعیل اجرا شده است. آن زمان وقتی قاریان بزرگ این قرائت را گوش داده‌اند؛ همه لب به تحسین گشوده‌اند. وقتی شما در مقام مناجات چیزی را می‌خوانید ممکن است مقداری از مؤلفه‌های قرائت قرآن فاصله بگیرید.
او عنوان کرد: ربنای شجریان یکی از بهترین نمونه‌های مناجات‌خوانی است؛ ضمن اینکه استاد شجریان نیز در این زمینه ادعایی نداشته و این ربنا را به‌عنوان الگویی برای تمرین عده‌ای ضبط کرد که بعدها پخش شد و بسیار مورد اقبال مردم قرار گرفت و ملت ما سال‌های سال با آن زندگی کرده‌اند. امروز ربنا در گوش و ذهن همه مردم ما هست و هر وقت پخش می‌شود؛ مردم به یاد لحظات نورانی افطار ماه مبارک رمضان می‌افتند.
حمیدرضا نوربخش گفت: نکته آخر اینکه می‌خواهم به آقای دکتر محمدجواد لاریجانی بگویم با این قاعده‌ای که شما می‌گویید اذان مرحوم موذنزادهاردبیلی نیز از نظر قواعد قرائت قرآن مشکل دارد. ایشان لطف کنند به صداوسیما بگویند دیگر اذان موذنزادهاردبیلی را پخش نکنند. به دلیل اینکه اگر بخواهیم از نظر قواعد تجوید بررسی کنیم اذانی که مرحوم استاد موذنزادهاردبیلی گفته‌اند اذان فارسی محسوب می‌شود و از لحن فارسی در آن استفاده شده و تجویدش هم متفاوت است.
حال آنکه این اذان حالی دارد که ما بايد به دنبال روح حاکم بر آن باشیم. مردم هم روح حاکم بر آن اثر را دیدند و پذیرفتند. امروز اذان موذنزادهاردبیلی با روح و جان مردم ممزوج است. اگر شما از مردم ایران بپرسید کدام اذان را بیشتر دوست دارید حتما اکثریت‌شان می‌گویند اذان موذنزادهاردبیلی. این طبیعی است چون کسی کار به لحن اثر ندارد و به قول شاعر «ما درون را بنگریم و حال را».این خواننده افزود: بسیاری از مردم کوچه و بازار هم اذان می‌گویند. اتفاقا در بسیاری مواقع، مؤذنان و مکبران مساجد همین مردم ساده کوچه و بازار هستند.
همه مردم هم این ماجرا را پذیرفته‌اند و کسی به آنها نمی‌گوید آیا شما تجوید کار کرده‌اید یا نه؟! شما لحنت را برو درست کن؛ شما قرائت کار کن. همه مردم ما بسیاری از همین اذان‌ها یا مناجات‌ها را که تنها با جان و دل اجرا می‌شود با تمام وجود پذیرفته‌اند و کسی هم با آنها مشکل ندارد. بنابراین این دلایل اصلا موجه نیست و دوستان بهتر است دنبال دلیل دیگری برای پخش‌نکردن ربنا باشند.
ندا حبيبي
- 13
- 6
