موسیقی خیابانی، از هنر و سرگرمی تا راهی برای کسب درآمد

موسیقی خیابانی؛ شاید اتفاقی است که تمام تعاریف موسیقی را به چالش می کشد. علاقه مندان و دغدغه مندان موسیقی برای تهیه آلبوم های موزیسین های محبوب خود (اگر دانلودهای غیر مجاز را فاکتور بگیریم) باید مبالغی را بپردازند تا اثری را گوش دهند که برای تهیه و تولیدش، هزینه هایی گاهی گزاف صرف شده. از سوی دیگر کنسرت ها محلی برای ملاقات مخاطبان موسیقی با خوانندگان، آهنگسازان و نوازندگان مورد علاقه شان است

که باز هم با پرداخت مبالغ متداولی همراه است اما موسیقی خیابانی، جریان دیگری است که شاید در نگاه اول راهی برای کسب درآمد جلوه کند. هر چند موسیقی خیابانی در ایران با سایر نقاط جهان تفاوت های چشمگیری دارد و آن چه در ذهن مردم کشورمان نقش بسته بسیار متفاوت از موسیقی خیابانی در دنیاست اما نت های موسیقی از جنس خیابانی در سراسر کره خاکی، سقفی جز آسمان ندارند.

رهبر ارکستری در مترو

چند روز از جشن ژانویه در سال ۲۰۰۷ گذشته بود. یکی از معتبرترین و قدیمی ترین روزنامه های جهان دست به آزمایش جالب و متفاوتی زد. «واشینگتن پست» از «جاشوا بل»، نوازنده ویولن و رهبر ارکستر آمریکایی که سال ها با پوشش رسمی و چوب رهبری روی سالن های بزرگ جهان هنرنمایی می کرد، خواست لباسی ساده بر تن کند، کلاه بیس بال بر سر بگذارد، سازش را در دست بگیرد و برای عابران بنوازد.

بیش از هزار نفر در کمتر از یک ساعت نوازندگی «بل» از مقابلش عبور کردند اما تنها هفت نفر ایستادند تا صدای ساز یکی از نامدارترین نوازندگان ایالات متحده را بشنوند. ۳۲ دلار جمع شد؛ جالب آن که ۲۰ دلارش تنها متعلق به یک نفر بود که «بل» را شناخت اما مردم بی توجه می گذشتند از مقابل رهبر نامدار ارکستر اما نکته قابل توجه و تامل این است؛ شاید در میان رهگذران، کسانی هم بودند که شب قبلش برای شنیدن همین قطعات از ارکستری به رهبری «جاشوا بل» بلیت های چند صد دلاری خریدند.

اجرا در خیابان، از «ویلیامز» تا «خراط‌ها»

‏Busking یا همان اجرای خیابانی در مکان های عمومی انجام می شود و برای کسب انعام صورت می‌گیرد. Buskers را در ایران با نام های «مطرب» یا «خنیاگر» می شناسند؛ اتفاقی که در سال های اخیر در ایران و مخصوصا پایتخت فراگیری بیشتری داشته است. در گذشته اجرای خیابانی به نوازندگی های مبتدیانه ای برمی گشت که برای دریافت پول از عابران اختصاص داشت اما حالا ابعاد گسترده تری پیدا کرده است. اکنون از پله های برقی ایستگاه های مترو که پایین می‌روید، گاهی با گروه نوازی‌هایی برخورد می‌کنید که کمی از دنیای آماتورگونه فاصله دارند و البته در فراسوی مرزها با کارهای سرگرم کننده دیگری مانند شعبده‌بازی و رقص نیز همراه می شوند. هنوز که هنوز است

موسیقی خیابانی برای فعالان جدی عرصه موسیقی در ایران جایگاه تعریف شده ای ندارد و کمتر هنرمندی را می توان یافت که به صورت کاملا حرفه ای برای این موضوع، وقت بگذارد. از سوی دیگر انگشت شمار می‌توان کسانی را به صورت هنرمند حرفه ای در موسیقی خیابانی تعریف کرد که با این قالب، خود را در میان مردم و مخاطبان موسیقی معرفی کرده باشد، هر چند کسانی هستند که به شکل پاره وقت و تمام وقت، عمر خود را در خیابان و در زمینه موسیقی خیابانی صرف می کنند و از این راه زندگی خود را نیز می گذرانند اما این حوزه بر خلاف عرصه معمول موسیقی،

فراهم بودن شرایط پیرامونی را نیز طلب می کند. به طور مثال بدی آب و هوا، محل نامناسب اجرا و موارد دیگر می تواند بر میزان استقبال مخاطبان و طبیعتا درآمد هنرمند تاثیر منفی بگذارد. البته موزیسین های شاخص و نامداری بوده اند که فعالیت خود را از خیابان آغاز کرده و سپس به روی استیج هایی رسیده اند که حضور در آنها آرزوی هر خواننده ای بوده است.

لازم به ذکر است اجرای خیابانی تنها مختص به موسیقی نیست و هنرهای دیگری مانند تئاتر را نیز شامل می شود که بازیگران بزرگی مانند رابین ویلیامز را تحویل سینمای هالیوود داده است. در میان خوانندگان ایرانی نیز مجید خراطها یکی از کسانی است که به اجرای خیابانی پرداخته و البته در میان جوانان هم شهرت نسبتا زیادی دارد. او چند باری به پارک دانشجوی تهران رفته و در حمایت از کودکان کار، موسیقی خیابانی اجرا و مردم را به دور خود جمع کرده است.

موسیقی خیابانی یعنی موسیقی شهر

بردیا کیارس

آهنگساز و رهبر ارکستر

موسیقی خیابانی یعنی مردم بدون هیچ اجباری برای پرداخت پول، شنونده موسیقی باشند. هر روز جمعیت کثیری از مردم ایران در پاساژها، چهارراه ها، پارک ها و در مجموع مکان های عمومی حضور دارند و موسیقی خیابانی می تواند خستگی مردم را از تن به در کند. با پرداخت پول توسط مردم عابر و رهگذر به موزیسین‌های خیابانی، در واقع هم به موزیسین کمک می‌شود و هم شهروندان از موسیقی لذت می برند. از طرف دیگر شهر، عناصری در خود دارد که هر یک نقشی را ایفا می‌کنند. موسیقی خیابانی که بنا بر تعریف من، «موسیقی شهر» نام دارد از عناصر زیبای تشکیل دهنده کلی به نام شهر است. از سوی دیگر ایران دارای موسیقی غنی و عمیقی است.

البته حضور نوازندگانی که به ژانرهای غیر ایرانی نیز علاقه دارند به جذابیت چند برابر موسیقی خیابانی کمک شایانی می کند من به عنوان علاقه مند به موسیقی ایرانی، با شنیدن صدای ساز از یک نوازنده خیابانی احساس شور و شعف می کنم. به شخصه با چند نوازنده بسیار خوب خیابانی مواجه شده ام. برخی از آنها می خواهند موسیقی را وارد حوزه عمومی کنند و دوست دارند برای کسانی که ممکن است در سال حتی یک بار هم در سالن های کنسرت حضور پیدا

نکنند به اجرای برنامه بپردازند. مخاطب این موسیقی به واسطه شنیدن حتی چند نت از موسیقی خیابانی ممکن است به ماهیت موسیقی توجه بیشتری داشته باشد. البته در این میان جای خالی نظارت از سوی مسئولان احساس می شود. این موسیقی باید از یک فیلتر عبور کند. در واقع یک هیات متخصص باید سطح موزیسین های خیابانی را بسنجد تا موسیقی ارائه شده به مردم سطح قابل قبولی داشته باشد.

اگر فعالان عرصه موسیقی خیابانی به ترویج موسیقی علاقه مند هستند که در حقیقت نیز همین طور است، مسئولان شهری می تواتند با تامین امکانات به آنها کمک کنند. تهران با توجه به جغرافیای وسیع و فراوانی جمعیت، زبان ها، فرهنگ ها، علایق و سلایق مختلف را کنار هم و یک جا در خود جمع کرده و از سوی دیگر پایتخت ایران محسوب می شود، بنابراین هر اندازه بتوانیم تنوع را افزایش دهیم، به ذائقه مردم احترام بیشتری گذاشته ایم و آنها را با انواع متفاوتی از موسیقی آشنا کرده ایم که شاید در مدیوم های رسمی فرصت ارائه چندانی ندارند. وجود موسیقی در شهر می تواند آرامش و لذت را در لحظات سخت و پر فشار برای مردم به ارمغان بیاورد و شاید شنیدن چند نت دلنشین اجازه ندهد مردم با ترشرویی به منازل خود بروند.

آرزومندم در خیابان کنسرت برگزار کنم

سامان احتشامی

نوازنده پیانو و آهنگساز

فعالیت در هر نوع کاری، دو انگیزه کلی دارد که قابل طرح در اهداف مادی و معنوی است، بنابراین نگاه مادی نه تنها در موسیقی خیابانی بلکه در تمام انواع و اقسام مکان ها موجود است. اگر نگاه به مقوله مادی موسیقی خیابانی به نظر برخی افراد سطحی و دم دستی می آید، ایراد از این نوع موسیقی نیست بلکه فرهنگ پایین در برخی بخش ها را نشان می دهد. آرزومندم که بتوانم در خیابان کنسرت برگزار کنم. اگر اداره اماکن تهران، مجوز این اقدام را بدهد از این حرکت استقبال می کنم. یکی از ویژگی های اصلی موسیقی خیابانی لذتی است که از پس ارائه این نوع موسیقی نصیب مردم می شود. البته با نام گذاری موسیقی تحت عنوان «موسیقی خیابانی» مخالفم چون در استخر هم موسیقی پخش می شود اما آن نوع از موسیقی را «موسیقی استخری» نمی نامیم!

در آمریکا و کشورهای اروپایی به خاطر این که تعداد نوازنده ها در مقایسه با کشور ما بسیار بیشتر است، دیده شدن در آن فضا، هنرمندان را با مشکل مواجه می کند، بنابراین خیلی از نوازندگان زبردست که در ارکسترهای درجه یک مشغول نوازندگی هستند، به خاطر امرار معاش در مترو یا خیابان، ساز می زنند. باید تاکید کنم این کار تکدی گری نیست. متکدی، کسی است که کاری انجام نمی دهد و تنها طلب پول می کند. به اعتقاد من، چهره شهر با توسعه این نوع موسیقی، زیبا می شود و کسانی که از محل کار برمی گردند، می توانند

در مسیر رفتن به خانه، موسیقیِ خوب بشنوند. شاید جالب باشد که بدانید در اتریش، افرادی که علاقه مند به نوازندگی در خیابان هستند باید یک آزمون را پشت سر بگذارند تا ساز زدن صحیح شان احراز شود. به این خاطر که مردم اثر موتزارت یا بتهوون را اشتباه نشنوند. آنها برای موسیقی خود احترام قائل هستند. صدای موسیقی هایی که در خیابان های اروپا شنیده می شود سلامت است اما برخی از گدایان ما بر سر چهارراه های شهر، ساز شکسته ای را در دست گرفته و به جای ساز زدن، قیژ قیژ می‌کنند.

من یکی از تحصیل کردگان موسیقی هستم و ساز تخصصی ام پیانو است اما ویولن، آکاردئون و تنبک را به جای تلویزیون بر سر چهارراه ها دیده ام. چه قدر خوب است نوازندگان خیابانی، کنترباس، درامز و ویولن‌سل هم می‌زدند تا با سازهای دیگر هم آشنا می‌شدیم. حضور نوازندگان خیابانی کار بسیار خوبی است اما به آن شرط که با واسطه فرهنگسازی بتوانیم بین نوازنده با گدایی که برای تامین هزینه تهیه مواد مخدر، ساز به دست گرفته تفاوت قائل شویم. تا قبل از سال ۱۳۴۵ که تالار وحدت و دیگر مکان های برگزاری کنسرت تاسیس شدند، تمام اجراهای موسیقی ما، خیابانی و کافه ای بود. در آن سوی مرزها هم این موسیقی توانست به نوعی جریان سازی کند. به عنوان مثال لیبراچی،

پیانیستی بود که ساز خود را پشت یک اتومبیل قرار می داد و در شهرها و محله‌های مختلف به نوازندگی می‌پرداخت. او درآمد زندگی خود را از این راه به دست می آورد. لیبراچی نوازنده بسیار درجه یکی بود و صفحاتی از او به جای مانده که هنرش را در نوازندگی پیانو به خوبی نشان می دهد، پس ما نیز نباید به موسیقی اجرا شده در خیابان تنها به چشم سرگرمی یا کسب درآمد نگاه کنیم.

نوازنده ها صرفا برای دغدغه های مادی به خیابان نمی آیند

آرش گوران

رهبر ارکستر فیلارمونیک تهران

از قرن ها پیش در موسیقی جهان، ریشه نوازنده‌های خیابانی آرام آرام جوانه زده و رشد کرده است. در قرون وسطی، رنسانس و سپس باروک، «تروبادورها» نوازندگان خیابانی بودند. اگر ریشه نوازندگان آزاد و رهگذر را پیگیری کنیم به دوران تروبادورها و تروگورها بر می خوریم. آنها نوارندگانی هستند که در اروپای قدیم (مربوط به بیش از ۵۰۰ سال پیش) ساز به دست می‌گرفتند و اشعار عاشقانه و اجتماعی می‌خواندند.

بعضی از آنها با «لیر» و برخی با «لوت» ساز می زدند و بعدها ساز «ماندولین» به دست گرفتند. دلیل اصلی حضور این نوازندگان به منظور مخالفت با نظام موسیقی آن روزگار بود. شاید به خاطر این که در آن دوران موسیقی به نقطه خاصی معطوف بود و آنها می خواستند موسیقی را وارد بطن جامعه کنند و به میان مردم ببرند.

باید از خود بپرسیم چرا دغدغه موسیقی خیابانی، حالتی ارگانیزه تر پیدا نمی کند؟ نوازندگان خیابانی دیگر به عنوان عضوی از شهر پذیرفته شده اند. رهگذری که از ساعت ها کار خسته شده،، به محض شنیدن ساز نوازندگان خیابانی احساس شادمانی و آرامش می‌کند. اگر موسیقی انتخاب شده توسط نوازنده ای که در خیابان هنرنمایی می کند با سلیقه عابر همخوان باشد، رهگذر احساس آرامش و شعف می کند، بنابراین چنین موقعیتی می تواند

به یک خاطره موسیقایی در خیابان بدل شود. ما نمی توانیم وجود چنین نوازنده هایی را انکار کنیم. در کشورهای اروپایی بارها دیده شده نوازنده‌ای که روزها در خیابان ساز می زند، شب به عنوان نوازنده یکی از ارکسترهای نامدار، روی سن هنرنمایی می کند.

یک نوازنده خیابانی از ارائه کارش اهداف بی شماری را دنبال می کند. خلاصه کردنش در چند هدف ممکن است، هدف های دیگر را زیر سوال ببرد اما به باور من، هدف این نوازنده ها صرفا دغدغه های مادی نیست. برخی هنرها و مخصوصا موسیقی ها ساخته می شوند تا به شکل ناگهانی در خیابان اجرا شوند و بازخورد خود را از عابرانی که در حال گذر هستند بگیرند. قطعه «۴ دقیقه و ۳۳ ثانیه سکوت» جان کیج عملا در قالب صدا تولید نمی شود اما بازخورد مخاطبان این قطعه چیست؟ آیا تنها طرح دغدغه سکوت از سوی آهنگساز مطرح است؟

همان طور که تاکید کردم نوازنده های خیابانی صرفا برای دغدغه های مادی به خیابان ها نمی آیند. البته من در مورد نوازنده های خیابانی تحقیقات چندانی انجام نداده ام. هر چند پیش آمده یک نوازنده ویولن را دیده باشم که خوب ساز می زند، آرشه کشی خوبی دارد و انگشت گذاری را هم می داند اما شاید از کنارش عبور کرده ام. البته او را فراموش نکرده ام ولی کاری هم از دستم بر نمی آمده است. اهدافی که مطرح می کنم مربوط به آن سوی دنیاست.

شاید دغدغه یک نوازنده خیابانی، موسیقی تجربی باشد، شاید هم دو نوازنده بخواهند در دل شهر حاضر شوند و یک موسیقی اتفاقی را اجرا کنند. از سوی دیگر شاید دو نوازنده بر اساس ایدئولوژی تجربه به خیابان بیایند و اثری را اجرا کنند و در ادامه نظاره گر بازخوردش در میان مخاطبان باشند. یک نوازنده ممکن است علاقه مند نباشد در یک سالن کنسرت محدود با چارچوب های موجود در آن کنسرت بدهد، پس به یک خیابان یا مرکز خرید پر رفت و آمد می رود و قطعه مشهوری را می نوازد. رهگذرها نیز موسیقی را در لحظه های خود حس می کنند. تجربه نشان می دهد

بخشی از این موسیقی به خاطر اعتراض به شرایط فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی جامعه در عرصه عمومی نمود پیدا کرده اما اعتقادم این است از هر بخش موسیقی و به تعریف جامع تر هنر، نمی شود برداشت اجتماعی یا سیاسی داشت. منظور هر گونه اتفاق سیاسی در هر نقطه از جهان است و باور دارم که نمی شود به نفع هنر موسیقی، این اتفاق را مورد استفاده قرار داد. در صد جای دیگر دنیا نیز صد دلیل دیگر برای حضور نوازندگان خیابانی وجود دارد. ما نمی دانیم چند نوازنده خیابانی در دنیا هستند، بنابراین مطلع نیستیم چند هدف برای وجود نوازندگان خیابانی در دنیا وجود دارد. ممکن است یک دلیلش اعتراض باشد و یک دلیل هم می تواند اعتراض نباشد، یک دلیل می تواند مادی باشد، یک دلیل می تواند بی مرز بودن مخاطبان در جریان یک اجرا و بی مرز بودن مکان اجرا باشد. انسان ها در چنین شرایطی در حال زندگی هستند.

می دانم در آلمان، چهار راهی وجود دارد که در آن تئاتر اجرا می شود. شما در عین حال که زندگی می‌کنید گمان می برید در آن چهارراه زندگی واقعی در جریان است اما در واقع یک تئاتر است. از نظر من اهداف نوازنده های خیابانی هم مختلف و متنوع است. می شود تک تک آنها را مورد بررسی قرار داد اما کلی بودن آنها به روند بحث کمک بیشتری می کند.

نکته دیگری که مرا غمگین می کند این است که چرا باید با نوازنده های خیابانی برخورد قهرآمیز صورت بگیرد. این نگاه من باز هم نیازمند تحلیل است چرا که در مواجهه با این ماجرا می توان دو برداشت ارائه داد. یکی از این برخوردها، رفتاری است که در ونزوئلا انجام گرفت. سازمانی در ونزوئلا، نوازنده های خیابانی را جذب کرده و آنها را وارد آکادمی موسیقی می کند. این سازمان به صورت پایه ای به آنها موسیقی را آموزش می‌دهد.

این سازمان توانسته بهترین نوازنده های چند سال اخیر ونزوئلا را تحویل دهد و آنها را در قالب ارکستر «سیمون بولیوار» مطرح کند. «گوستاوو دودامل» یکی از نوازندگان و رهبرهای فعال در موسیقی امروز جهان از همان ارکستر معرفی شد. چرا ما نمی توانیم نگاه کشور ونزوئلا را داشته باشیم؟ چرا ما نوازنده های خیابانی را وارد ارکسترهای خود نمی کنیم؟ پاسخ این دو سوال را باید متوجه نطفه اصلی ماجرا دانست.

برخورد دوم این است که هر کسی با هر سلیقه ای، موسیقی خود را اجرا می کند. می شود این موسیقی را با آغوش باز پذیرفت اما نگاه سومی هم وجود دارد؛ سلیقه جامعه ما نیز باید ارتقا پیدا کند. آیا تا ۱۰ سال آینده باید همین موسیقی خیابانی را ببینیم یا قرار است سطح فرهنگ شنیداری را تا حدی ارتقا دهیم؟ این ماجرا از خیابان ها، خانواده ها و آکادمی ها آغاز می شود. متاسفانه فرهنگ موسیقی کشور ما دارای گره‌هایی است که همگی به هم مرتبط است و در بخش‌های مختلفی از جمله موسیقی خیابانی بروز و ظهور پیدا می کند.