محمدرضا رضاییان، تهیه‌کننده برنامه «کتاب باز» است. او می‌گوید «چیزهای عجیبی از دورترین مناطق کشور می‌شنویم که بچه‌هایی که از سواد خاصی هم بهره‌مند نیستند، با یک کتاب کوچک دنیای متفاوتی پیدا می‌کنند و رویاهایشان شکل می‌گیرد. اگر این اتفاق بیفتد، خیلی از مشکلات‌مان حل می‌شود. اگر فرهنگ مطالعه جا بیفتد، مشکلات اقتصادی حل و کار قوه قضائی هم سبک‌تر می‌شود.» رضاییان در گفت‌وگو با «شهروند» از تغییرات فصل جدید «کتاب باز» و نگاه تلویزیون و به‌ویژه شبکه نسیم درباره برنامه‌سازی حوزه کتاب می‌گوید.
عملکرد صداوسیما در حوزه برنامه‌سازی در زمینه کتاب را چطور می‌بینید؟
چیزی که شاید عموم مخاطبان برنامه‌های تلویزیونی یادشان باشد، بیشتر به برنامه‌های تخصصی‌ای برمی‌گردد که شبکه‌ای مثل شبکه چهار کار کرده است. مخاطب آن برنامه‌ها مخاطب خاص و فرهیخته بوده است. حتی برای مخاطب‌های حرفه‌ای هم در همان برنامه‌های شبکه چهار حوزه‌ها خیلی خاص‌تر می‌شود. البته در شبکه‌های دیگر هم برنامه‌هایی ساخته شده؛ مثلا شایک از شبکه سه پخش می‌شد. یا مثلا در خندوانه مسابقه بزرگ کتابخوانی اتفاق افتاده بود. این برنامه‌ها خیلی مهم‌اند و لازم. تا حدی هم خوب‌اند. اما واقعیت آن است که ما با جامعه‌ای روبه‌رو هستیم که جامعه کتابخوانی نیست و در آن فرهنگ مطالعه نهادینه نشده است و مردم درگیر کتاب نیستند و در سبد فرهنگی‌شان کتاب جای خاصی ندارد.
مردم برای حل مسائل‌شان خیلی به کتاب مراجعه نمی‌کنند. با این‌که ما در حوزه‌های مختلف کتاب داریم و تعدد کتاب وجود دارد، اما مسأله جامعه ما این نبوده است. با این‌که در مقایسه با غرب که مدیوم آنها مدیوم تصویر است، و مدیوم ما همواره مدیوم شعر و ادبیات بوده است، متاسفانه در این روزگار فرهنگ مطالعه ما خیلی فرهنگ غنی نیست.
طبیعتا وقتی این اتفاق می‌افتد، سابقه این برنامه‌ها سابقه چندان درخشانی نبوده است و جریان‌ساز نبوده. عمر برنامه‌ها به درازا نکشیده و همین نشان از عدم اثرگذاری آنها و عدم پیگیری و رضایت مخاطب‌ها بوده است. همه‌شان البته نه. من خودم برنامه کاغذرنگی را از شبکه چهار می‌دیدم. این برنامه با این‌که از شبکه چهار پخش می‌شد، اما خیلی از جاها مخاطب عام می‌توانست آن را ببیند. اما در مجموع برنامه‌هایی در این حوزه سابقه درخشانی ندارند.
به کتاب باز برسیم. آمار مشخصی در زمینه میزان استقبال مخاطبان از این برنامه به دست آمده؟
نظرسنجی‌هایی در سازمان شده است. آمارهای کتاب باز هم در فصول مختلف وجود دارد و به اطلاع ما هم رسیده است. روند رو به رشد و رضایت‌بخشی داشته است. ما از جاهای مختلفی مثل پیج اینستاگرام یا پیامک‌ها و برخوردهای میدانی و رودررو با افراد مختلف جامعه که آقای صحت یا دیگران را می‌بینند، به این نتیجه رسیده‌ایم که تا این جای کار مسیر را به شکل قابل قبولی طی کرده‌ایم و جا دارد که بهتر هم شود.
معمولا این برنامه‌ها از شبکه چهار پخش می‌شد. به نظرشما پخش «کتاب‌باز» از شبکه نسیم چه نتیجه‌ای داشته؟
بله؛ معمولا از شبکه چهار پخش می‌شد. این خیلی خوب است که کتاب باز از شبکه نسیم پخش می‌شود. ای کاش همه شبکه‌ها، مخصوصا شبکه‌های پربیننده‌ای مثل یک، دو و سه برنامه‌هایی از جنس کتاب باز که به فرهنگ مطالعه اختصاص پیدا می‌کند، داشته باشند.
این یک نگاه پیشرو است که شبکه نسیم که شعارش نشاط و سرگرمی است و مخاطب مشخصی دارد، در کنار همه برنامه‌های سرگرم‌کننده‌اش، به این نتیجه رسیده‌اند که کنار این برنامه‌ها به فرهنگ مطالعه هم احتیاج داریم. و می‌شود با کتاب هم سرگرم شد و فضای نشاط‌آوری را به وجود آورد. همان لذتی که از سرگرمی‌های مختلف می‌توان به دست آورد، از کتاب هم می‌توان به شکل عمیق‌تر و ماندگارتر به دست آورد.
به نظرم می‌آید این حرکت خیلی هوشمندانه بوده و آرزویم این است که شبکه‌های پربیننده این کار را انجام دهند و در کنار برنامه‌های بزرگ‌شان برنامه‌هایی مثل کتاب باز را بسازند که مخاطب به سمت کتابخوانی برود. ما در کتاب باز درباره فرهنگ مطالعه صحبت می‌کنیم؛ اما صرفا مطالعه را کتاب‌خواندن نمی‌دانیم.
یعنی فیلم خوب‌دیدن، مستند خوب‌دیدن، تئاتر خوب‌دیدن، سفررفتن، گفت‌وگوی عمیق بین دونفر… همه اینها را جزیی از مطالعه می‌دانیم و معتقدیم که کتاب‌خواندن می‌تواند همه اینها را با خودش همراه کند و برای فرد کتابخوان هدیه بیاورد. این برنامه‌ها اگر در شبکه‌های مختلف شکل بگیرد، به راحتی تلویزیون می‌تواند بخش جدی‌ای از این معضل فرهنگی را در جامعه حل کند. آن هم با تمام مشکلاتی مثل گرانی کاغذ که وجود دارد.
ما در این برنامه عهد کرده‌ایم که درباره مشکلات این حوزه حرف نزنیم. سرانه پایین مطالعه همواره سر مخاطب کوبیده شده و حس ناخوشایندی در ذهن او ایجاد می‌کند. ما به اینها کاری نداریم و همان یک کتابی که در کتابخانه فرد وجود دارد و می‌تواند خوانده شود، یک اتفاق خوب برای شخص است. مهمترین آرزوی ما این است که مردم ما اهل مطالعه و گفت‌وگو شوند.
مهمترین تغییر فصل جدید کتاب باز؟
مهمترین تغییر در چهارشنبه‌ها به چشم می‌آید. می‌خواهیم به مرور به باشگاه کتاب بازها برسیم. می‌خواهیم جمع کتابی از سراسر کشور دور هم جمع شود؛ با عنوان باشگاه کتاب بازها. برای رسیدن به این باشگاه داریم زمینه‌ای ایجاد می‌کنیم که چهارشنبه‌ها اتفاق می‌افتد. این بخش میزبان‌های مختلفی دارد که الزاما سروش صحت نیست.
چهره‌های مختلفی از حوزه‌های مختلف دور هم می‌نشینند و با محوریت یک موضوع با هم کتاب‌بازی می‌کنند و لذت‌های کتاب‌شان را با هم به اشتراک می‌گذارند. فصل‌های مختلف ما همواره تغییرات ساختاری داشته‌اند و فکر می‌کنم با استقبال مخاطب هم مواجه شده است. آیتم‌های متنوع و متعددی هم در برنامه خواهیم داشت. کارشناس کودک به برنامه اضافه شده است و کتاب کودک جزو سیاست‌های اصلی ما خواهد بود. میهمان‌های عمومی‌تر هم مثل همیشه حضور خواهند داشت.
مخاطبان «کتاب باز» را می‌توانیم مخاطبان حرفه‌ای کتابخوان بدانیم؟
قطعا یکسری از آنها مخاطبان حرفه‌ای کتاب‌اند. ما با آنها قرار گذاشته‌ایم و ارتباط گرفته‌ایم؛ از مشهد تا سیستان‌وبلوچستان. مخاطبان کتابی خیلی حرفه‌ای داشته‌ایم، اما نمی‌خواهیم برنامه تخصصی کتاب باشیم. کتاب باز برای مخاطب عام ساخته می‌شود. مخاطبان عام وفاداری که در کتاب باز وجود دارند را می‌خواهیم پله به پله حرفه‌ای‌تر کنیم.
می‌توان گفت که «کتاب باز» در بالابردن فرهنگ کتابخوانی تأثیرگذار بوده؟
قطعا بوده است. من این را به گواه مشاهده‌هایی که در نمایشگاه کتاب یا تماس‌هایی که با ناشران داشته‌ام، می‌گویم. اما حیف که فقط کتاب باز است. امیدوارم که تلویزیون و دیگر رسانه‌ها در این زمینه تلاش بیشتری کنند.
صداوسیما در این میان چقدر موثر است؟
واقعا با یک برنامه تلویزیونی نمی‌شود این مسأله را حل کرد. ده‌ها برنامه تلویزیونی لازم است و از همه مهمتر لازم است که از دوره کودکی این فرهنگ‌سازی شروع شود و بچه‌ها از همان اول با کتاب‌خواندن آشنا شوند. در مدارس و سیستم آموزشی هم باید این نکته جدی گرفته شود و زنگ‌های کتابخوانی جدی و با خلاقیت انجام شود. ای کاش در نظام آموزشی‌مان در دانشگاه‌ها تدبیری اندیشیده می‌شد که فقط در فضای تخصصی خلاصه نشود و آدم‌ها با ابعاد مختلف تحصیل کنند.
همه و همه باید دست به دست هم دهند تا اتفاق مبارکی در این حوزه بیفتد. پتانسیل این ماجرا وجود دارد. پس از ۳۰۰ قسمت از کتاب باز می‌توانیم بگوییم که می‌شود این کار را کرد. مردم نیاز به نیروی محرکه و آشنایی دارند. در شهرستان‌های دورمان بچه‌ها تشنه کتاب‌اند. چیزهای عجیبی از دورترین مناطق کشور می‌شنویم که بچه‌هایی که از سواد خاصی هم بهره‌مند نیستند، با یک کتاب کوچک دنیای متفاوتی پیدا می‌کنند و رویاهایشان شکل می‌گیرد. اگر این اتفاق بیفتد، خیلی از مشکلات‌مان حل می‌شود. اگر فرهنگ مطالعه جا بیفتد، مشکلات اقتصادی ما حل و کار قوه قضائی هم سبک‌تر می‌شود.
آرزو مدنی
- 9
- 4
