الگوی مالیاتی جهان در مناطق آزاد

در این میان دولت‏ها به دلیل اهمیت کارکرد این مناطق در رشد و توسعه اقتصادی، ابزارهای حمایتی مختلفی برای این مناطق به‏کار می‏برند که یکی از این ابزارها مشوق‏های تامین مالی و مشوق‏های حوزه تجارت خارجی است. در گزارشی که معاونت امور اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارایی از کشورهای منتخب منتشر کرده، مشوق‏های مالیاتی در حوزه مالیات‏های مستقیم در مناطق آزاد مورد بررسی قرار گرفته است.

براساس این گزارش به استثنای ارمنستان و قزاقستان که معافیت‏های گسترده‏ای برای مناطق آزاد پیش‏بینی کرده‏ اند، در سایر کشورها عمدتا معافیت‏ها معطوف به مالیات بر شرکت‏ها و تقریبا محدود و هدفمند است. این در حالی است که در مناطق آزاد ایران، کلیه منابع مالیاتی از جمله ثروت، حقوق و درآمد معاف از پرداخت مالیات هستند.

از سوی دیگر در اغلب کشورهای منتخب، معافیت‏های مالیاتی در مناطق آزاد غالبا کمتر از ۱۰ سال است. در مناطق آزاد چین به‏عنوان یکی از مناطق موفق، شرکت‏ها فقط برای دو سال از پرداخت مالیات بر درآمد معاف هستند، اما در مناطق آزاد ایران از زمان شروع بهره‏برداری تا ۲۰ سال، معافیت از مالیات پیش بینی شده است.

همچنین بررسی‏ ها نشان می‏دهد در برخی کشورها، مشوق مالیاتی خاصی برای مناطق آزاد پیش‏بینی نشده است و برخی کشورها نیز طی سال‏های اخیر گرایش به کاهش مشوق‏های مالیاتی در این مناطق داشته ‏اند. در گزارش پیش رو تجربه اعطای مشوق‏های مالیاتی مربوط به مناطق آزاد در کشورهای منتخب برای ساماندهی این نوع مشوق‏ها در ایران و در راستای ارتقای کارآمدی آنها ارائه شده است. با توجه به تجارب کشورها، برای افزایش کارآیی مشوق‌های مالياتی مناطق آزاد در ایران، پيشنهاد می‏شود مشوق‏های حوزه ماليات‏های مستقيم به‏صورت ترکيبی با تمرکز بيشتر بر ماهيت فعاليت‏ها معرفی شوند.

عملکرد مناطق آزاد در کشورهای منتخب

کشورهایی که تاسیس مناطق آزاد را به‏عنوان راهکاری برای ارتقای صادرات و رشد اقتصادی انتخاب کرده‌اند، به درجات متفاوتی از موفقیت در تحقق اهداف مربوط به تاسیس این مناطق دست یافته‏اند. در این میان کشورهای چین، سنگاپور، مالزی، کره‏جنوبی، امارات و ترکیه از کشورهای مطرح موفق در ایجاد مناطق آزاد به شمار می‏روند. اما موضوع مشوق‏های مالیاتی در حوزه مالیات‏های مستقیم مناطق آزاد یکی از نقاط قابل بررسی در کشورهای منتخب است.

براساس گزارش معاونت امور اقتصادی، به جز ارمنستان و قزاقستان که معافیت‏های مالیاتی گسترده‏ای برای مناطق آزاد پیش‏بینی کرده‏اند، در سایر کشورها معافیت‏ها عمدتا معطوف به مالیات بر شرکت‏ها و تقریبا محدود و هدفمند است.

در این ارتباط در مناطق آزاد ترکیه، درآمد حاصل از فعالیت‏های تولیدی از پرداخت مالیات معاف و در اندونزی درآمد شرکت‏ها حاصل از فعالیت خاص مشمول مالیات با نرخ ترجیحی است. این در حالی است که در اغلب کشورهای عربی از جمله امارات متحده عربی، کویت، مصر، قطر و عمان نیز معافیت‏ها مدت‏دار (از حداقل ۵ سال تا حداکثر ۲۰ سال) بوده و امکان تمدید آن برای یک دوره وجود دارد.

ضمن اینکه در کشورهایی نظیر کره‏جنوبی، تونس، کنیا و غنا که در ابتدا معافیت‏های مدت‏دار در این مناطق اعمال می‏شد، بعد از مدتی تخفیف مالیاتی یا نرخ‏های ترجیحی را جایگزین معافیت کردند. برخی دیگر از کشورها مانند اسپانیا و لهستان نیز فقط از تخفیف مالیاتی و اعتبارات مالیاتی برای سرمایه‏گذاری یا سرمایه‏گذاری مجدد در مناطق آزاد استفاده می‏کنند.

در این بین چین ترکیبی از مشوق‏های مالیاتی شامل معافیت مدت‏دار و سپس تخفیف مالیاتی و سپس امکان تمدید آن و اعتبار مالیاتی درصورت سرمایه‏گذاری مجدد را برای مناطق آزاد پیش بینی کرده است. این در حالی است که در کشورهای اروپایی معمولا اعطای مشوق مالیاتی نسبت به سایر نقاط جهان، کمتر و در حوزه‏های محدودتری به‌کار می‏رود. البته در دهه اخیر در برخی از کشورهای اروپایی نیز حذف یا کاهش مشوق‏های مالیاتی خاص مناطق آزاد در پیش گرفته شده است.

برای مثال، کشوری مانند ایرلند از سال ۲۰۰۵ نرخ مالیات در منطقه آزاد را به نرخ رایج در سایر مناطق افزایش داد، پرتغال نیز در حال همگراسازی نرخ مالیات در مناطق آزاد به نرخ مالیات رایج است، ضمن اینکه این کشور اعطای معافیت مالیات بر شرکت‏ها برای شرکت‏های خارجی در منطقه آزاد را نیز مشروط به تحقق شرایط مدنظر از سوی آنها قرار داده است.

در کشوری مانند فنلاند هم هیچ امتیاز مالیاتی در حوزه مالیات مستقیم در مناطق آزاد به‌کار نمی‏رود. اما در تایلند مشوق‏های مالیاتی خاصی برای مناطق آزاد اعمال نمی‏شود، بلکه کل تایلند به سه منطقه بر حسب توسعه‏یافتگی تقسیم می‌شود و مشوق‏های مالیاتی باتوجه به سطح توسعه‏یافتگی مناطق به‌کار می‏رود. بنابراین مناطق آزاد نیز برحسب اینکه در کدام منطقه از تایلند قرار می‏گیرند، امکان بهره‏مندی از مشوق‏های خاص آن مناطق را دارند.

از این‏رو، مناطق آزادی که در منطقه یک تایلند قرار دارند، از مشوق‏های محدودتری در مقایسه با سایر مناطق مستقر در منطقه ۲ و ۳ برخوردار هستند. بنابراین صرف اینکه یک منطقه جزو مناطق آزاد است، نمی‏تواند مشوق‏های گسترده‏تر داشته باشد.

اما وضعیت مشوق‏های مالیاتی در مناطق آزاد ایران چگونه است و باید برای بهبود آن از چه شیوه‏هایی استفاده کرد؟ برخلاف ایران که معافیت‏های مالیاتی مناطق آزاد، عام و شامل کلیه منابع مالیاتی است، مشوق‏های مالیاتی کشورهای منتخب تقریبا هدفمند و باتوجه به ماهیت فعالیت‏ها و اهداف تاسیس مناطق آزاد اعمال می‏شود.

بنابراین با هدف افزایش کارآیی مشوق‏های مالیاتی در مناطق آزاد در ایران پیشنهاد می‏شود مشوق‏های ترکیبی با تمرکز بیشتر بر ماهیت فعالیت‏ها معرفی شوند. به‏عنوان مثال، با توجه به اولویت‏بندی فعالیت‏ها که متناسب با شرایط منطقه آزاد صورت می‏گیرد، می‏توان از هر دو مشوق، معافیت مدت‏دار برای دوره‏های محدودتر و مشروط به اهداف مدنظر و نرخ‏های ترجیحی برای فعالیت‏های مختلف استفاده کرد تا به این ترتیب هم حمایت از فعالیت‏های خاص صورت گرفته باشد و هم با اعمال درصدی تخفیف برای سایر فعالیت‏ها، درآمدزایی دولت از مسیر جمع‏آوری مالیات نیز تحقق یابد.

مشوق‏های مالیات بر ارزش ‏افزوده

مشوق‏های مالیات بر ارزش افزوده که در مناطق آزاد اعمال می‏شود نیز در کشورهای مختلف متنوع است. براساس این گزارش در بسیاری از کشورها از جمله چین، رومانی، ترکیه، هند، تایلند، تونس، مراکش، کلمبیا، جمهوری چک و نیجریه، عرضه کالاها و خدمات از سایر مناطق کشور به مناطق آزاد به منزله صادرات در نظر گرفته و برای آنها نرخ صفر مالیاتی به‌کار می‏رود.

این در حالی است که در برخی کشورها، ورود یکسری کالاها از سایر کشورها به مناطق آزاد تجاری با در نظر گرفتن شرایطی خاص معاف از مالیات بر ارزش ‏افزوده می‏شوند. برای مثال در کره‏جنوبی برای واردات کالاهای سرمایه‏ای، در چین برای کالاهایی که در خود منطقه آزاد به مصرف برسند، در کلمبیا برای کالاهای سرمایه‏ای، تجهیزات و ماشین‏آلاتی که به مدت طولانی در منطقه باقی بمانند و در نیجریه برای برخی کالاهای خاص معافیت مالیات بر ارزش‏افزوده اجرا می‏شود. در تعدادی از کشورها نیز معافیت برای واردات از سایر کشورها با جهت‏دهی تولیدی اعمال شده است.

به‏عنوان نمونه در ایرلند، واردات نهاده‏ ها از سوی شرکت‏هایی (بنگاه‏های تولیدی) که ۷۵ درصد محصولات خود را صادر می‏کنند، از مالیات بر ارزش ‏افزوده معاف می‏شوند. این در حالی است که در برخی کشورها انجام مبادلات در خود مناطق آزاد نیز مشمول معافیت از مالیات بر ارزش‏افزوده است.

برای مثال در ترکیه و اندونزی تمامی مبادلات انجام شده در مناطق آزاد و در ارمنستان عرضه کالاهای تولیدی در منطقه آزاد در قلمرو همان منطقه معاف از مالیات بر ارزش‏افزوده است. در ایران نیز به تبعیت از رویه‏های بین‏المللی، مبادلات کالا و خدمات بین اشخاص و فعالان اقتصادی مقیم در مناطق آزاد تجاری-صنعتی در داخل محدوده مناطق یادشده، صادرات کالاها و خدمات از مناطق مذکور به خارج از کشور و همچنین واردات کالا و خدمات از قلمرو کشور یا از کشورهای دیگر به مناطق یاد شده معاف از مالیات بر ارزش افزوده صورت می‏گیرد. اما واردات کالا و خدمات به قلمرو گمرکی کشور از مناطق یاد شده مشمول پرداخت مالیات با نرخ استاندارد مالیات بر ارزش‏افزوده است.

با این حال در یک نگاه کلی باید عنوان کرد که در برقراری ساختار مشوق مالیاتی باید دقت‏ نظر اعمال شود. در حقیقت، در تدوین سیاست‏های مالیاتی برای مناطق آزاد باید این نکته را در نظر داشت که وجود فعالیت اقتصادی در منطقه آزاد لزوما بیانگر موفقیت این مناطق و مثبت بودن اثر خالص آن برای کل اقتصاد نیست. چه بسا فعالیت‏های موجود در سایه انتقال حجم بزرگی از منابع دولت در قالب بودجه یا انواع یارانه‏ها ایجاد شده باشد که می‏تواند هزینه فرصت بزرگی محسوب شود که می‏توانست در گزینه بهتری صرف شود.

ضمن اینکه بر اساس این گزارش اعطای معافیت مالیاتی، باعث کاهش درآمد دولت شده، بنابراین باید بیش از کاهش این درآمد، در منطقه منفعت وجود داشته باشد تا از این طریق دولت بتواند با تکیه بر درآمدهای حاصله در مناطق آزاد اهداف توسعه‏ای خود را دنبال و کاهش درآمد مالیاتی را از این طریق جبران کند. با این حال عملکرد کشورها در مناطق مختلف جهان حاکی از آن است که مشوق‏های مالياتی به‏عنوان ابزاری برای جذب سرمایه‏گذاری در مناطق آزاد و رشد و توسعه اقتصادی اعمال می‏شود.