امروزه کاغذ یکی از مهمترین و استراتژیک‌ترین کالاهای جهان به‌شمار می‌آید و رشد مصرف سرانه آن در یک کشور نشانگر رشد درآمد ملی و سطح فرهنگی آن به حساب می‌آید. اهمیت و نقش کاغذ در اقتصاد به حدی است که در کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده، سازمان‌هایی برای آن تاسیس کرده‌اند.
گفته می‌شود مصریان باستان اولین قومی بودند که از مغز نوعی نی به نام پاپیروس، کاغذ ساختند. تولید کاغذ به شکل پیشرفته‌تر در سال ۱۰۵ میلادی توسط چینی‌ها صورت گرفت. با اختراع ماشین ساخت کاغذ، امکان تولید کاغذ به شکل مکانیکی و پیوسته برای تامین نیاز محصولات در حال گسترش نظیر کتاب، روزنامه، پوستر و... به وجود آمد.
ایده تولید کاغذ به شکل پیوسته در ژانویه ۱۷۹۹ توسط لوئیس نیکلاس روبرت، مهندس فرانسوی، توسعه یافت و از آن زمان تاکنون، با رشد تکنولوژی ساخت کاغذ، با سرعتی بیش از یک هزار متر در دقیقه با عرض بیشتر از ۱۰ متر، کاغذ تولید می‌کنند.
پیشینه
صنعت کاغذسازی در ایران در قرون اولیه هجری توسعه چندانی نداشت و فقط از قرن هفتم به بعد بود که این صنعت گسترش یافت. حدود ۷۰۰ سال پیش در یکی از شهرهای حوالی زنجان کاغذ ساخته می‌شد و حدود ۸۰ سال پیش نیز تجهیزات کارخانه کاغذسازی از خارج خریداری و در کرج راه‌اندازی شد که به علت مشکلات فنی و نداشتن صرفه اقتصادی تعطیل شد.
در سال ۱۳۲۹ کارخانه کاغذسازی دیگری به کمک بانک ملی و بخش خصوصی در ورامین تاسیس شد که قرار بود از کاه به عنوان ماده اولیه استفاده کند اما این واحد نیز به سبب مشکلات و مسایل فنی تعطیل شد. پس از تلاش‌های اولیه، کارخانه کاغذسازی دیگری در کهریزک در سال‌های پایانی دهه ۱۳۳۰ شروع به کار کرد و اکنون با استفاده از ضایعات کاغذ و مقوا، کاغذهای بسته‌بندی تولید می‌کند.
در حالا حاضر کارخانه‌های تولید کاغذ در ایران وجود دارند اما رونق چندانی ندارند. گروه صنایع کاغذ پارس با استفاده از تفاله نیشکر و باگاست در هفت‌تپه خوزستان به تولید انواع کاغذ اشتغال دارد اما در کنار تمام مشکلات اقتصادی کشور، این شرکت هم مشکلات خاص خود را دارد تا جایی که کیفیت کاغذ تولیدی‌اش به‌اندازه‌ای تنزل یافته که به گفته فروشندگان کاغذ، از آن برای پیچیدن ساندویچ استفاده می‌شود.
شرکت صنایع چوب و کاغذ مازندران (چوکا) نیز که بزرگ‌ترین کارخانه تولید کاغذ روزنامه و هم چنین صنایع بسته‌بندی و کاغذ کرافت در کشور است، برای تولید کاغذ از انوع چوب منطقه ساری و جنگل‌های شمال کشور استفاده می‌کند. این کارخانه بازار مخصوص خود را دارد و با مشکلاتی که سایر کارخانه‌های کاغذسازی با آن رو به رو هستند مواجه نیست.
نگاه آماری
تولید: در آمار جهانی که در سال ۲۰۱۴ ارائه شده است، مجموع تولید کاغذ در جهان ۲/۴۰۰ میلیون تن بوده که۸/۱۰۸ میلیون تن آن را چین، ۱/۷۳ میلیون تن را آمریکا، ۵/۲۶ میلیون تن را ژاپن، ۶/۲۲ میلیون تن را آلمان و ۷/۱۱ میلیون تن آن را کره جنوبی تولید کرده است. این درحالی است که تولید کاغذ و مقوای ایران در این سال
۷۶۶ هزار تن بوده است که ۳۴۵ تن آن برای بسته‌بندی، ۸۰ تن برای نشریات چاپی و ۵۵ تن برای چاپ و انتشار کتاب صرف شده است، همچنین، سالانه ۷۸۹ تن کاغذ به کشور وارد می‌شود.
مصرف: همچنین در سال ۲۰۱۴ میزان مصرف جهانی کاغذ ۵/۳۹۸ میلیون تن بوده است که ۱۰۶ میلیون تن آن متعلق به چین، ۱/۷۱ میلیون تن آمریکا، ۱/۲۷ میلیون تن ژاپن، ۲/۲۰ میلیون تن آلمان و ۳۱۲/۹ میلیون تن آن مربوط به کره جنوبی است. در این سال میزان مصرف کاغذ در ایران ۵۴۶/۱ میلیون تن برآورد شده است.
بازیافت: در این سال میزان بازیافت کاغذ و مقوا در دنیا ۱/۲۲۱ میلیون تن بوده که ۷/۵۳ میلیون تن آن متعلق به چین، ۴/۴۶ میلیون تن آمریکا، ۸/۲۱ میلیون تن ژاپن، ۱/۱۵ میلیون تن آلمان و ۶/۸ میلیون تن آن متعلق به کره جنوبی بوده است. در حالی که از ۵۴۶/۱ میلیون تن کاغذی که در این سال در ایران مصرف شده است، فقط ۸۰ کیلوگرم بازیافت و بقیه آن دور‌انداخته شده است.
دورریز: ۱۶ درصد از فضای دفن زباله در دنیا به محصولات کاغذی اختصاص دارد و از ۲/۴۰۰ میلیون تن کاغذ تولید شده در دنیا در سال ۲۰۱۴، ۱۳۳/۱۷۹ میلیون تن هدر رفته است که از این میزان ۶۲۹/۲۴ میلیون تن در آمریکا و ۳۰۶/۵۲ میلیون تن در چین است.
۱۸۵/۵ میلیون تن در آلمان، ۶۶۶/۰ در کره‌جنوبی، ۳۴۸/۵ میلیون تن در ژاپن بوده است. این در حالی است که در ایران ۴۶۶/۱ میلیون تن از ۵۴۶/۱ میلیون تن کاغذی که در این سال مصرف شده، دور ریخته شده است.
در مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۴ انجام شد، هر ایرانی در طول یک سال ۲۰ کیلوگرم کاغذ مصرف می‌کند. این عدد در آمریکا ۲۲۲ ، فرانسه ۱۴۱، چین ۷۶، کره جنوبی ۱۸۶، بنگلادش ۴/۳، ترکیه ۷۰ و مصر۲۲ کیلوگرم است. انتظار می‌رود تولید کاغذ تا سال ۲۰۲۰ در مقایسه با سال ۱۹۹۵، ۷۷ درصد افزایش داشته باشد. در حال حاضر ۲۰ درصد جمعیت کل دنیا مصرف‌کننده ۸۷ درصد کاغذی هستند که هر ساله تولید می‌شود.
معمولا برای تهیه کاغذ ازچوب درختانی استفاده می‌شود که برگ‌های سوزنی دارند که این موضوع در بالارفتن کیفیت کاغذ اثر بسزایی دارد. کشورهای پیشرفته برای تولید کاغذ سعی در کاشت درختان سوزنی برگ نیز دارند در حالی که در جنگل‌های ایران فقط تعداد کمی درخت برگ سوزنی وجود دارد.
بازار داخلی
به نظر می‌رسد کاغذفروشان خیابان ظهیرالاسلام از اوضاع بازار شکایت چندانی نداشته باشند با این حال عمده‌ترین مساله آنها مالیاتی است که دولت فارغ از در نظر گرفتن رونق اقتصادی کشور، از صنف کاغذ فروشان و سایر اصناف، خواستار است. از طرف دیگر، آنها بیان می‌کنند یکی از مشکلات بزرگ مطبوعات و کتاب در کشور نه قیمت، بلکه کیفیت پایین کاغذ است که به یک معضل تبدیل شده است.
فروشندگان خیابان ظهیرالاسلام می‌گویند که اغلب کاغذهای موجود در بازار وارداتی هستند و از آسیا می‌آیندو تایلند و اندونزی از جمله کشورهایی هستند که مرغوب ترین کاغذها را تولید می‌کنند و بعد از آنها کشورهای کره جنوبی، چین و روسیه قرار دارند.
کاغذهای ارزان در بازار رواج بیشتری دارند و در حال حاضر بسته‌های کاغذ ۵۰۰ برگی که ۸۰ گرم وزن دارند، به قیمت ۹ یا ۱۰ هزارتومان به فروش می‌رسند. این در حالی است که کاغذهای مرغوب‌تر را عموما موسسات و ارگان‌هایی که دغدغه مالی ندارند خریداری می‌کنند.
برخلاف بسیاری از کالاها، قاچاق کاغذ به دلیل وزن سنگین آن امکان‌پذیر نیست و این کالا اغلب از طریق رسمی وارد کشور می‌شود. البته گفته می‌شود باندهای به اصطلاح مافیایی نیز مانند همه جای دنیا و همه صنایع، در صنعت کاغذ ایران نیز وجود دارند و بازار آن را مدیریت می‌کنند.
قیمت کتاب‌ها و مجلات نیز در سال‌های اخیر به شدت افزایش پیدا کرده است تا جایی که نه تنها دوستداران کتاب، بلکه دانشجویان نیز برای خرید کتاب‌های درسی خود با این مشکل رو به رو هستند. جهانگیر رضایی، رییس اتحادیه چاپخانه‌داران استان قم در مورد افزایش قیمت کتاب به می‌گوید: «از آنجا که ۸۰ درصد کاغذ از کشورهای خارجی وارد می‌شود، با افزایش قیمت دلار، قیمت کاغذ نیز افزایش یافت و اکنون نسبت به زمانی که با یارانه خریداری می‌شد ۱۰ برابر شده است.» بنابراین اولین کسانی که تحت تاثیر این نوسانات قیمت قرار می‌گیرند، مطبوعات و ناشران هستند.
سه قطع کاغذ برای چاپ وجود دارد؛ ۵/۴ ورقی با ابعاد ۱۰۰ ×۷۰، سه ورقی با ابعاد ۶۰ × ۹۰ و چهار ورقی با ابعاد ۷۲×۹۰، که رایج ترین قطع برای کتاب‌های چاپی نیز قطع وزیری با ابعاد ۱۰۰×۷۰ و رقعی با ابعاد ۶۰×۹۰ هستند.
نارضایتی ناشران
وضعیت موجود کاغذ نه تنها برای کتاب خوان‌ها و دانشجویان، بلکه اول از همه برای ناشران دردسرساز شده است. مژده دهرودی، مدیر انتشارات آوانوشت در مورد مسایل مربوط به کتاب می‌گوید: «قیمت کاغذ بالا و کیفیت آن بسیار پایین است.
ما در آوانوشت از یک نوع کاغذ خاص، کاغذ کرافت (شمال) برای چاپ کتاب استفاده می‌کنیم اما هر بار که این کاغذ را خریداری می‌کنیم قیمت و کیفیت متفاوتی دارد. دفعه قبلی که دو پالت از این کاغذ را به قیمت هشت میلیون تومان تهیه کردم، موج‌دار بودند و نتوانستم از آنها استفاده کنم. بسیار پیش می‌آید که در بسته‌های کاغذ ایرانی، کاغذهای پاره، چروکیده و بازیافتی هم وجود داشته باشد. کاغذی که اغلب در ایران برای چاپ کتاب مورد استفاده قرار می‌گیرد، بالک، نوعی کاغذ سبک است که برای چاپ مناسب نیست اما ما ایرانی‌ها از آن برای چاپ کتاب استفاده می‌کنیم.»
مدیر انتشارات آوانوشت همچنین می‌گوید که نزدیک به ۶۰ درصد هزینه‌های کتاب، مربوط به کاغذ است و گرانی آن و در نتیجه گرانی کتاب، باعث شده خودش هم به عنوان یک خواننده در خرید کتاب محتاطانه عمل کند.
او که برخلاف گرایش عمده ناشران، از کاغذ ایرانی برای چاپ کتاب‌هایش استفاده می‌کند، این موضوع را سلیقه‌ای می‌داند و می‌گوید: «زمانی که شروع به کار کردم، کاغذ تحریر سفید در بازار موجود بود که معتقدم برای مطالعه طولانی‌مدت آزاردهنده است و کاغذ نخودی را برای این کار مناسب دیدم که تنها نوع ایرانی آن موجود بود. به همین دلیل، در حال حاضر آوانوشت با کاغذ و یونیفورم خاص خود شناخته می‌شود.»
مشکلات مربوط به کپی رایت نیز برای ناشران به معضلی تبدیل شده است. با توجه به اینکه ایران از سال ۲۰۰۱ به عضویت سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) درآمده است اما عضو کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری نیست، در نتیجه، قانون کپی‌رایت در ایران رعایت نمی‌شود.
دهرودی که مانند بسیاری از ناشران از این موضوع نگران است، می‌گوید: «کتاب‌های چاپ جدید زیراکسی با قیمت بسیار ارزان‌تر به فروش می‌رسند؛ از کتاب‌های من ۵۰۰ جلد کتاب در انبار مانده اما محتوای آنها در تلگرام و اینستاگرام دست به دست می‌چرخد و نمی‌دانم باید به کدام مرجع شکایت کنم.»
علیرضا دانایی، مدیر انتشارات نگاه ضمن اینکه دلیل گران شدن کتاب را پایین بودن تیراژ آن می‌داند، می‌گوید: «کاغذ پارس که در خوزستان تولید می‌شد، کاغذ خوبی بود اما ماشین‌آلاتش قدیمی بود و در دوره دولت دهم تعطیل شد. کاغذ چوکا که در مازندران تولید می‌شود نیز نم‌دار است و در چاپ موج برمی‌دارد. بنابراین مجبور هستیم از کاغذ وارداتی استفاده کنیم که قیمت آن با نوسانات دلار تغییر می‌کند.»
آمار تکان‌دهنده
- هر ساله در ایالات متحده ۱۰۰ میلیون نامه دورانداختنی به خانه‌ها ارسال می‌شود که این عدد، شامل ۲۶ میلیون تن از دور ریز کاغذ می‌شود.
- یکی از ۵ نامه‌ای که در سراسر جهان به افراد ارسال می‌شود، از نظر آنها دورانداختنی محسوب می‌شود.
- ۴۴ درصد از نامه‌های ناخواسته نیز در نهایت به عنوان دورانداختنی دفن می‌شوند.
- ۷۱ درصد از کاغذ موجود در دنیا از الواری به دست می‌آید که در جنگل‌ها رشد یافته‌اند و نه در مزارع درختی.
- ۹۰ درصد درختستان‌ها نسبت به جنگل‌هایی که درخت‌هایشان قطع و دستکاری شده‌اند، گونه‌های کمتری برای تامین منابع الوار در آینده هستند.
-از سال ۱۹۸۹، یشتر از ۴/۱ میلیون هکتار از جنگل‌های طبیعی با مزارع و درخستان‌ها جایگزین شده‌اند.
- ۸۰ درصد از آتش‌سوزی‌ها در اندونزی در طول یک سال برای پاک کردن زمین از چوب نرم و تولید روغن نخل ایجاد شده‌اند.
تاثیر صنعت کاغذ بر محیط‌زیست
صنعت تولید کاغذ، چهارمین علت ایجاد گازهای گلخانه‌ای است، به‌طوری که در حال حاضر ۴۰ درصد از کنده‌های درختی در تمام دنیا برای مصارف کاغذسازی مورد استفاده قرار می‌گیرند و انتظار می‌رود در آینده‌ای نزدیک، ۵۰ درصد صنعت چوب‌بری به تولید کاغذ اختصاص یابد.
کاغذسازی سومین صنعت مصرف‌کننده انرژی در میان تمام صنایع است و امروزه ۱۲ درصد از انرژی صرف شده در صنایع را به خود اختصاص داده است. تاثیر صنعت کاغذ بر محیط زیست به قدری زیاد است که زمانی که ضایعات کاغذی دفن شده تجزیه می‌شود، گاز متان آزاد می‌کند که ۲۳ برابر از کربن دی‌اکسید قوی‌تر است.
مجموع مصرف انرژی مورد نیاز صنعت کاغذبرای هر تن فیبر بازیافت شده‌ای که جایگزین فیبر دست نخورده می‌شود، تا ۲۷ درصد کاهش می‌یابد. همچنین، با جایگزینی کاغذ بازیافتی به جای کاغذ نو، گازهای گلخانه‌ای متصاعد شده تا ۴۷ درصد و گازهای خاص گلخانه‌ای نیز تا۲۸ درصد کاهش می‌یابند.
یک تن از ۳۰ درصد کاغذهایی که بازیافت می‌شوند، ۲/۷ درخت را از قطع شدن نجات می‌دهد و موجب حفظ دو هزار و صد گالن آب می‌شوند و همچنین، ۱۰۰ درصد کاغذهای بازیافتی ۲۴ درخت و هفت هزار گالن آب را حفظ می‌کند که در نهایت اینکه بازیافت کاغذ زباله‌های جامد را تا ۵۴ درصد کاهش می‌دهد.
تلاش برای کاهش مصرف
درست برخلاف کتاب‌های کاغذی، کتاب‌های الکترونیک یا E-books برای انتشار نیازی به قطع درخت ندارند اما به دلیل مواد معدنی که در لوازم الکترونیکی استفاده می‌شود، این نوع کتاب‌ها تماما از انرژی پاک بهره نمی‌برند؛ با این وجود، اغلب مردم ترجیح می‌دهند کتاب‌های الکترونیک بخوانند.
این کتاب‌ها می‌توانند بارها و بارها خوانده شوند و در عین حال نسبت به کتاب‌های چاپی، اثرات به مراتب کمتری روی محیط زیست می‌گذارند، به‌طوری‌که خواننده کتاب‌های الکترونیک می‌تواند صدها کتاب بخواند درحالی که تنها لازم است وسیله الکترونیکی‌اش را یک بار در هفته شارژ کند.
امروزه بسیاری از شرکت‌های انتشاراتی در دنیا خود را به تولید محصولات پاک‌تر و استفاده از مواد بازیافتی متعهد کرده‌اند که تولید کتاب‌های الکترونیک، نتیجه یکی از این تعهدات است. در همین راستا، طرفداران تکنولوژی پاک نیز عقیده دارند اگر انبوه مردم به خواندن کتاب‌های الکترونیک روی بیاورند، می‌توانند تاثیر عمده‌ای بر‌گذار از چاپ کاغذی به الکترونیکی باشند.
کاغذ سنگی
شاید تا همین چند سال پیش تصور ساخته شدن کاغذ از سنگ غیرممکن به نظر می‌رسید اما این کار برای اولین بار در شرکت تایوانی در اواخر دهه ۹۰ میلادی انجام شد. کاغذ سنگی نوعی کاغذ مقاوم و پر تحمل است که از ترکیب کلسیوم کربنات در امتزاج با پلی‌اتیلن(HDPE) پرچگال ساخته می‌شود و در لوازم تحریر، جزوات، پوستر، کتاب، مجله، کیف، ساک دستی، کاغذ دیواری و بسیاری موارد دیگر به کار می‌رود.
این کاغذ ضد آب بوده و در مقابل پارگی و حشرات، نفوذناپذیر است و بدون ایجاد دود سمی می‌سوزد. با توجه به اینکه منبع اصلی مواد اولیه کاغذ سنگی پسماند معادن و سنگ‌بری‌های سنگ مرمر است، این کاغذ می‌تواند جایگزین خوبی برای کاغذهایی باشد که از قطع درختان تولید می‌شوند. مدتی است که کاغذ سنگی در ایران نیز برای مصارف مختلف تولید می‌شود و به فروش می‌رسد.
- 11
- 5
