«بودجه نداریم!» شاید این یکی از پرتکرارترین جملاتی باشد که این روزها هر دانشجویی از زبان مسئولان دانشگاه خود می‌شنود. اما دلیل این کمبود اعتبارات یا همان کمبود بودجه چیست؟ به اذعان کارشناسان آموزش عالی، یکی از دلایل کمبود اعتبارات در دانشگاه‌های کشور وابستگی شدید به بودجه دولتی است.
معضلی که دانشگاه‌های بزرگ جهان برای آن راهکارهایی اندیشیده و تلاش کرده‌اند تا به شکل قابل‌توجهی وابستگی خود را به دولت کاهش دهند. حال سوال اینجاست که راهکار این دانشگاه‌ها چیست و آنها منابع مالی خود را چگونه تامین می‌کنند؟ این سوالی است که پاسخ به آن می‌تواند یکی از مهمترین چالش‌های پیش روی دانشگاه‌ها را که همان کمبود اعتبارات است، حل کند. در این گزارش به بررسی روش‌های مختلف تامین منابع مالی در دانشگاه‌های دنیا می‌پردازیم تا ببینیم دانشگاه‌های بزرگ جهان چه تدبیری برای حل این مساله اندیشیده‌اند.
البته ابتدا بهتر است انواع منابع درآمد را مرور کنیم و سپس انواع هزینه‌هایی را که دانشگاه‌ها با آن روبه‌رو هستند مورد ارزیابی قرار دهیم تا ببینیم دانشگاه‌های معتبر برای هرکدام از این هزینه‌ها چه میزان درآمدی اختصاص داده‌اند. پیش‌تر «فرهیختگان» از وابستگی شدید دانشگاه‌های ایرانی به بودجه دولتی خبر داده بودند. این وابستگی در برخی دانشگاه‌ها تا ۷۵ درصد ارزیابی می‌شود. هرچند دانشگاه‌های سطح یک تلاش کرده‌اند این میزان را کاهش دهند اما صرفا دانشگاه تهران در این زمینه نسبتا موفق بوده است. با این حال همین دانشگاه نیز حدود ۵۰ درصد وابستگی به دولت دارد.
انواع درآمدها
۱- تامین بودجه توسط کمک‌های مالی بلاعوض (کمک‌های مالی بلاعوض همان کمک‌های مالی دولتی هستند که به دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی در هر کشور پرداخت می‌شود.)
۲- شهریه و قراردادهای آموزشی
۳- کمک‌هزینه تحقیقات و قراردادها (پروژه‌ها)
۴- درآمد حاصل از موقوفات و سرمایه‌گذاری
۵- حامیان مالی
۶- سرمایه‌گذاری مشترک
۷- کمک‌های شرکتی(امدادهای شرکتی)
۸- دیگر منابع.
اما در این میان، آنچه مهم است میزان استفاده هر دانشگاه از این درآمدهاست. با بررسی این آمار می‌توان دید مناسبی از میزان استفاده دانشگاه‌ها از این منابع و درنهایت میزان استفاده آنها از بودجه دولتی پیدا کرد. نتیجه این آمار می‌تواند ما را به یک نقطه مشترک رسانده و راهکاری را برای استفاده دانشگاه‌های ایران از این منابع ارائه دهد.
شاید جالب باشد بدانید در کشور ما حدود ۹۰ درصد بودجه دانشگاه‌ها از پول نفت و شهریه به دست می‌آید و اگر این دو منبع روزی قطع شود، دانشگاه‌ها قادر به ادامه حیات نخواهند بود. بنابراین با نگاهی به نحوه استفاده سایرکشورها از دیگر منابع درآمدی، ما نیز می‌توانیم به دانشگاه مستقل از بودجه دولتی برسیم.
بررسی منابع درآمدی دانشگاه‌ها در برخی کشورها
مهمترین اهداف دانشگاه‌ها که ارائه خدمات آموزشی و پژوهشی به جامعه و همچنین افزودن بر سرمایه‌های انسانی هرجامعه است به دلیل کمبود شدید مالی و کاهش حمایت‌های دولتی و حتی مردمی دچار مشکلات اساسی شده و نمی‌توانند به‌طور صحیح در جهت توسعه اقتصادی کشور عمل کنند. بنابراین تامین اعتبارات مالی مکفی یکی از مهمترین چالش‌های پیش‌روی دانشگاه است. با بررسی منابع درآمدی دانشگاه‌ها در کشورهای مختلف می‌توانیم به یک چشم‌انداز کلی از نحوه درآمدی دانشگاه‌های کشورهای دیگر برسیم. آمریکا، انگلیس، چین و استرالیا کشورهایی هستند که در این گزارش به صورت کلی به آن پرداخته و درآمدهای دانشگاهی آنها بررسی کرده‌ایم.
انگلیس
انگلیس فهرستی بلندبالا را از بهترین دانشگاه‌های جهان در خود جای داده است. براساس آخرین رتبه‌بندی انجام‌شده از میان ۱۰۰دانشگاه برتر دنیا، ۱۰ دانشگاه در انگلیس واقع هستند. با نگاهی به نمودار تامین منابع مالی این کشور متوجه می‌شوید که کمک‌های بلاعوض شورا‌ها بیشترین سهم را در تامین منابع مالی دانشگاه‌های این کشور دارد. کمک‌های بلاعوض شورا‌ها خود شامل کمک‌های مرتبط با تحقیقات، تعلیم و دیگر کمک‌ها است. کمک‌های مربوط به تحقیقات نیز شامل کمک‌های دریافتی توسط منابع دولتی برای تحقیقات و همچنین قراردادها و پروژه‌هایی است که توسط دانشگاه با بخش دولتی و خصوصی منعقد می‌شود. دانشگاه‌های انگلیس در سال‌های اخیر تمام تلاش خود را کرده‌اند تا میزان وابستگی خود را نسبت به منابع دولتی کاهش دهند؛ تلاشی که به میزان قابل‌توجهی موفق بوده است.
دانشگاه هاروارد
دانشگاه خصوصی هاروارد در شهر کمبریج ایالت ماساچوست در ایالات متحده آمریکا واقع شده است؛ دانشگاه هاروارد را شاید بتوان یکی از معتبرترین دانشگاه‌های جهان دانست که همیشه یکی از بالاترین رتبه‌های دانشگاه‌ها را در سطح جهان داشته و یکی از قدرتمندترین موسسه‌های مالی غیرانتفاعی است. درآمدهای حاصل از موقوفات، درآمدهای حاصل از شهریه‌ها و تحقیقات دانشجویان، حامیان مالی هدایا و دیگر منابع، منابع مالی دانشگاه هاروارد هستند.
شاید سوال باشد که درآمدهای حاصل از دانشجویان چیست؟ این درآمد شامل دریافت هزینه‌های شهریه و میزان دریافتی به‌واسطه تحقیقات و پروژه‌هایی است که توسط دانشجویان انجام می‌گیرند. نمودار مربوط به میزان تامین مالی با استفاده از درآمدهای حاصل از موقوفات و همچنین درآمدهای حاصل از دانشجویان و درآمدهای مرتبط با حامیان مالی در سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۱ نشان می‌دهد که درآمد حاصل از دانشجویان و حمایت‌های مالی افزایش اما درآمد حاصل از موقوفات کاهش داشته است. نکته دیگر اینکه، دانشگاه هاروارد در سال‌های اخیر تلاش کرده تا درآمدهای حاصل از تحقیقات خود را افزایش دهد. امری که موجب می‌شود دانشجویان بیشتر به سمت تحقیقات گرایش پیدا کنند و البته دانشگاه نیز مقدمات رسیدن به این موضوع را فراهم می‌کند.
دانشگاه MIT
دانشگاهی که بسیاری آرزوی ورود به آن را دارند؛ یعنی دانشگاه MIT بسیار محبوب و معروف است و تا به حال چندین بار به‌عنوان برترین دانشگاه جهان در رتبه‌بندی برترین دانشگاه‌های دنیا قرار گرفته است تا جایی که بسیاری از فارغ‌التحصیلان آن به افرادی تاثیرگذار در رشته‌های مختلف تبدیل شده‌اند. MIT یکی از معروف‌ترین و معتبرترین دانشگاه‌های حوزه فنی و مهندسی در دنیا است. بررسی منابع درآمدی این دانشگاه نشان می‌دهد که از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۲ توانسته است اتکای خود به بودجه دولتی را به طرز قابل‌توجهی کاهش دهد.
حمایت‌های تعیین‌شده، کمک‌های مالی، تحقیقات غیرمستقیم، سرمایه‌گذاری، درآمدهای خدمات و هدایا، منابع مالی دانشگاه MIT است. با یک نگاه اجمالی به گزارش‌های ارائه‌شده توسط این دانشگاه به‌راحتی می‌توان فهمید که سیاست این دانشگاه بر کاهش وابستگی به دولت استوار بوده است. سال ۱۹۷۵ میزان کمک‌های دولتی ۸۹ درصد بوده اما در طول سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۳ این حمایت (حمایت‌های دولتی) به ۷۵ درصد کاهش یافت و سپس در ۲۰۰۶ مقدار حمایت‌های دولتی مجددا به ۷۹ درصد رسیده است. با این اوصاف با یک حساب سرانگشتی متوجه می‌شویم که از سال ۷۵ تا ۲۰۰۶ اتکای این دانشگاه به بودجه دولتی ۱۰ درصد کاهش داشته است.
آمریکا
آمریکا یکی از پردانشگاه‌ترین کشورهای جهان است. ایالات متحده آمریکا پنج هزار و ۷۰۰ موسسه آموزش عالی دارد که تقریبا به ۲۲ میلیون نفر خدمات ارائه می‌دهند. دانشگاه‌های آمریکا یک مقصد پیشرو در جهان برای دانشجویان بین‌المللی است. دانشگاه‌های آمریکا در صدر باکیفیت‌ترین دانشگاه‌های دنیا قرار دارند و در آخرین رتبه‌بندی برترین دانشگاه‌های دنیا از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۳ از ۱۰ دانشگاه اول، هفت دانشگاه برتر دنیا و در ۱۰۰ دانشگاه برتر بیش از ۵۰ درصد آمریکایی هستند.
اما با نگاهی به منابع درآمدی دانشگاه‌های آمریکا می‌بینیم که تلاش آنها برای عدم‌وابستگی به دولت نتیجه نداده و باز هم بیشترین منبع مورد استفاده آنها همان بودجه دولتی است.
دانشگاه میشیگان
دانشگاه میشیگان از معتبرترین دانشگاه‌های دولتی آمریکا به‌شمار می‌آید که تاسیس آن به سال ۱۸۱۷ باز می‌گردد. این دانشگاه دانشجویانی در رشته‌ها و مقاطع مختلف در خود جای داده است که به‌واسطه سطح بالای آموزشی و کادر قوی طبق رتبه‌بندی‌های سال‌های اخیر همواره در اکثر رشته‌های تحصیلی جزء برترین‌های دانشگاه‌های دولتی آمریکا شناخته شده است. همچنین دانشکده مهندسی انرژی هسته‌ای و صنایع این دانشگاه بین تمام دانشکده‌های آمریکا رتبه‌های اول و دوم را کسب کرده است.
در آخرین رتبه‌بندی آموزش عالی تایمز، میان دانشگاه‌های برتر دنیا این دانشگاه دارای رتبه ۲۰ بوده و در دانشگاه‌های فنی در رتبه ۱۹ قرار دارد. با بررسی منابع تامین مالی این دانشگاه از سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۱ می‌توان به نتایج خوبی رسید. میشیگان در این سال‌ها میزان وابستگی خود را به حمایت‌های ایالتی کاهش داده و درمقابل میزان درآمدهایش را از طریق دانشجویان و خدمات درمانی افزایش داده است. کمک‌های ایالتی این دانشگاه در سال ۲۰۰۴، ۹ درصد بوده است اما در سال ۲۰۱۱ شاهد سه درصد کاهش بوده‌ایم؛ یعنی کمک‌های دولتی میشیگان در سال ۲۰۱۱ به ۶ درصد رسیده است. همچنین از سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۱ خدمات درمانی از بزرگ‌ترین منابع درآمدی این دانشگاه بوده است.
دانشگاه استنفورد
دانشگاه استنفورد یکی از دانشگاه‌های پیشرو در تحقیقات جهانی است که تبدیل به یک رهبر در آموزش، تحقیق و نوآوری شده است. در سال۲۰۱۶ دانشگاه استنفورد ۱۲۵ سالگی خود را جشن گرفت. در بیشتر سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۶ به‌عنوان رتبه سوم در رتبه‌بندی علمی دانشگاه‌های جهان درجه‌بندی شده بود.
منابع تامین مالی دانشگاه استنفورد در سال‌های ۲۰۰۳ به همراه میزان استفاده از هر یک، به این صورت است: خدمات درمانی ۹ درصد، درآمدهای حاصل از دانشجویان ۱۴ درصد، تحقیقات حمایت‌شده ۳۷ درصد، حق‌الزحمه و سایر منابع ۱۱ درصد، سرمایه‌گذاری ۲۲ درصد، خالص درآمدهای آزادشده دو درصد و درنهایت هدایا پنج درصد.
اما با نگاهی به آمار می‌توان متوجه شد که تغییرات در استفاده از منابع درآمدی تا سال ۲۰۱۲ بسیار کند بوده است و این خود می‌تواند نشان از ثبات سیاست‌ها در سالیان دراز داشته باشد. اما مشخصا در دانشگاه استنفورد نیز میزان درآمدهای حاصل از دانشجویان افزایش و میزان درآمد از تحقیقات حمایت‌شده کاهش داشته است. در عین حال میزان درآمد کسب‌شده از خدمات درمانی نیز افزایش داشته است که همگی نشان‌دهنده سیاست‌های دانشگاه در جهت افزایش منابع مالی دانشگاه با استفاده از ظرفیت‌های داخلی دارد.
در نمودار زیر می‌توانید منابع تامین مالی در سال ۲۰۱۲ دانشگاه استنفورد را مشاهده کرده تا متوجه تغییرات آن از سال ۲۰۰۳ به بعد شوید.
استرالیا
میان دانشگاه‌های جهان، دانشگاه‌های استرالیا از اعتبار و اهمیت بالایی برخوردار بوده و همواره در زمره بهترین مراکز آموزش عالی دنیا ارزیابی می‌شوند. براساس رتبه‌بندی وبومتریک، ۱۶۳ دانشگاه در این کشور وجود دارد و طبق آخرین رتبه‌بندی انجام‌شده برای دانشگاه‌های برتر دنیا، پنج دانشگاه از این کشور میان ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا قرار دارند. میزان استفاده از منابع مختلف مالی را برای دانشگاه‌های استرالیا در سال ۲۰۰۲ در این نمودار می‌بینید.
استرالیا یک کشور مهاجرخیز است و دانشجویان زیادی هر ساله به این کشور مراجعه می‌کنند، بنابراین، بخش عظیمی از هزینه‌ها از طریق شهریه‌ها تامین می‌شود. در میان منابع درآمدی در کشور استرالیا منبعی با عنوان طرح مشارکت آموزش عالی نیز مشاهده می‌شود.
چین
شاید بتوان چین را یکی از قدیمی‌ترین صاحبان نظام آموزشی در جهان دانست؛ آموزشی که در سال‌های اخیر تغییر شگرفی داشته است تا جایی که از سال ۱۹۵۰ به بعد، شاهد افزایش دانشجویان آن بوده‌ایم. یکی از سیاست‌هایی که چین با جدیت دنبال کرد، افزایش تعداد دانشجویان خارجی بود. دانشگاه‌های چینی هرچند روی خوشی به دانشجویان ایرانی نشان نمی‌دهند، اما سالانه حدود ۵۰۰ هزار دانشجوی خارجی به چین می‌آیند و در این زمینه یعنی جذب دانشجوی خارجی، چین رتبه سوم جهان را در اختیار دارد.
انواع منابع درآمدی دانشگاه‌ها در کشور چین به صورت زیر است:
۱- کمک‌های بلاعوض دولتی
۲- شهریه‌ها
۳- راه‌اندازی کسب‌وکار توسط موسسات آموزش عالی
۴- موقوفات
۵- تحقیقات
۶- وام‌ها
۷- سرمایه‌گذاری
براساس تحقیقات صورت‌گرفته میزان استفاده از هرکدام از این منابع در سال ۲۰۰۲ در کشور چین به صورت زیر بوده است.
- 15
- 9
