به دنبال جسد

چندی پیش پس از انتشار خبری مبنی‌بر این‌که پزشکی‌قانونی از اعطای جسد به دانشگاه‌های علوم‌پزشکی امتناع می‌کند و به همین دلیل دانشگاه‌ها مجبور می‌شوند اجساد مورد نیاز خود را از مافیا دریافت کنند، احمد شجاعی، رئیس پزشکی‌قانونی با بیان این‌که درحال حاضر اصلا جسدی وجود ندارد که بتوان آن را به دانشگاه‌ها داد، موضوع وجود مافیای جسد را به‌طور کل تکذیب کرد.

با اعلام این موضوع و آشکارشدن بحران اجساد در دانشگاه‌های علوم‌پزشکی، هفته گذشته سازمان پزشکی قانونی با اعلام شماره تلفن‌هایی از مردم درخواست کرد که اگر تمایل دارند می‌توانند اجساد خود را پس از فوت به سازمان پزشکی قانونی برای مصارف علمی و تحقیقاتی اهدا کنند.

آنچه مشخص است بحث‌های قانونی و شرعی است که در راستای این موضوع به وجود می‌‌آید و باید توجه داشت که شرع اجازه قطعه‌قطعه‌کردن اجساد را نمی‌دهد و این کار را به‌طور کل حرام می‌داند. از طرفی هم مطابق قانون براساس ماده ٦٣٤ قانون مجازات اسلامی از جنایت بر مردگان و نبش قبر آنها صحبت به میان آمده ولی در این میان صحبتی از اهدای جسد با رضایت افراد نشده است که در این موضوع با خلأ قانونی مواجه هستیم.

حال برای این‌که بدانیم نحوه اهدای جسد به پزشکی قانونی به چه صورت است با امین رادمنش، مدیر واحد فناوری بافت نسج پیوندی سازمان پزشکی قانونی صحبت کردیم و در ادامه این مصاحبه نظرات وکلا و کارشناس مسائل دینی، پیرامون این موضوع را خواهیم خواند.

  این طرح از چه زمانی آغاز شده؟

اهدای جسد از گذشته وجود داشته ولی به این شکل که بخواهیم به طور رسمی اعلام کنیم نبوده. در گذشته اینگونه بود که متقاضیان به ما مراجعه می‌کردند ولی الآن با فراخوانی که به طور رسمی اعلام شده است ما از مردم می‌خواهیم که برای اهدای اجساد به ما مراجعه کنند. ما برای نیاز دانشگاه‌ها کار فرهنگ‌سازی را انجام می‌دهیم. البته خود دانشگاه‌ها هم این کار را از قبل انجام می دادند و ما هم در کنارشان آنها را یاری می‌کنیم.

  طرح فراخوان اهدای جسد به پزشکی قانونی در راستای همان کمبودی است که دانشگاه‌ها دارند و پیش از این از آن شکایت کرده بودند؟

بله.دقیقا مربوط به همان بخش است.

  شرایط اهدای جسد چگونه است؟ شما در قبال دریافت اجساد به خانواده‌ها مبلغی هم پرداخت می کنید؟

خیر. ما مبلغی پرداخت نمی‌کنیم. زیرا این موضوع همانطور که از اسم آن هم مشخص است اهدا است و شرعا و قانونا هم درست این است که پولی رد و بدل نشود. زیرا از نظر فقهی و شرعی این کار حرام است و جدای از آن از نظر اخلاقی هم این کار درست نیست و در هیچ جای دنیا مرسوم نیست که در قبال اهدای جنازه مبلغی دریافت شود. اما برخی از خانواده‌ها که وضعیت مالی خوبی ندارند در قالب تشویقی اگر خودشان درخواست کنند کمک‌هایی به آنها خواهیم کرد.

  برای انجام این طرح چه مجوز‌هایی کسب کردید و در ادامه اینکه اهدای جسد فرد مسلمان و استفاده از آن برای هر نوع عملی علمی آیا مشکل شرعی و قانونی ندارد؟

این موضوع بحث‌های فقهی زیادی دارد و علما هم درباره این موضوع اختلاف بسیار زیادی دارند. بسیاری می‌گویند قطعا اشکال دارد و عده‌ای دیگر از علما می‌گویند که در حد ضرورت مشکلی ندارد و برخی دیگر هم آزادتر هستند. اما ما در تلاش هستیم که طرح را همزمان با مسائل فقهی و شرعی آن جلو ببریم.

از چند جا هم استفتاء گرفتیم. برخی‌ها برای انجام آن شرایطی قائل شدند و ما در حال انجام این موضوع هم هستیم و به طور موازی کار فرهنگ سازی را انجام می‌دهیم که مردم با آن آشنا شوند و از طرف دیگر هم با حوزه علمیه قم فعالیت‌هایی انجام دادیم تا با علما صحبت کنیم و بتوانیم ضرورت‌های دانشگاه را اعلام کنیم تا بشود فتواهای لازم را دریافت کرد.

  برای اهدای اجساد شرایط سنی و داشتن بیماری ملاک نیست؟

خیر. این ملاک‌ها برای دریافت اجساد در نظر گرفته نشده. اما تنها نکته‌ای که بسیار مهم است سالم بودن جسد است. پس از اینکه فرد فوت می کند. جسد و کالبد برای اینکه قابل استفاده باشد باید حتما شرایطی داشته باشد و همانطور که گفتم جسد باید سالم باشد. به طور مثال جسد نباید تصادفی باشد. جسدها برای استفاده در دانشگاه یک پروسه‌ای را باید طی کنند که قابل استفاده شود. بعد هم که در دانشگاه قابل استفاده شد  با تشریفات شرعی خاکسپاری می‌شوند و ما پیگیر دفن آن هم خواهیم بود.

  مشکل و معضل بسیار مهم که مانعی برای اهدای جسد و اهدای اعضای بدن وجود دارد چیست؟

نکته بسیار مهم این است که یکی از معضلات و مشکلات ما در بحث اهدا چه بافت، چه اعضا و چه کل جسد این است که خود فرد وصیت می‌کند و در ادامه اعلام رضایت می‌کند و تمام فرم‌ها را پر می‌کند اما اولیا و بستگان متوفی پس از مرگ به وصیت او عمل نمی‌کنند.

مشکل اینجا است که به دلیل اینکه خود فرد با خانواده‌اش راجع به این موضوع صحبت نکرده است و یا صحبت کرده و نتوانسته موافقت آنها را جلب کند. زیرا وقتی که فرد فوت کرد تکلیف متوفی به اطرافیان بازمی‌گردد. به همین دلیل افرادی که قصد دارند این کار را انجا دهند. پیش از این با اطرافیان خود راجع به این موضوع صحبت و رضایت آنها را جلب کنند تا پس از اینکه فرد فوت شد مانعی برای اهدای عضو یا جسد به وجود نیاید.

  پیش از این طرح شرایط دریافت جسد به چه صورت بود؟

پیش از انقلاب در مقاطعی اجساد از خارج از کشور وارد می‌شد که در حال حاضر ما ورود اجساد از خارج از کشور را هم پیگیری می‌کنیم و اعلام کردیم که حاضریم با برخی از شرکت‌‌ها در این خصوص همکاری کنیم و در مقابل آن برخی از تعاونی‌ها هم اعلام آمادگی برای همکاری کرده‌اند. البته آن موضوع هم پروسه طولانی دارد و موضوع قوانین بین‌المللی به میان می‌آید.

تمام پروسه‌های مربوط به این موضوع باید طی شود. ترجیح ما این است که از اجساد غیرمسلمان استفاده شود اما به این دلیل که این موضوع یک پروسه طولانی دارد می‌خواهیم دریافت جسد در داخل را هم پیگیری کنیم. در نهایت ما تمام راه‌هایی را که بتوانیم به علم پزشکی کمک کنیم انجام خواهیم داد و اگر این اتفاق رخ ندهد لطمه آن به خود جامعه بازمی‌گردد ولی اولویت صد در صد با جسد غیرمسلمان و بحث واردات است که اگر آن موضوع راه بیفتد ممکن است دیگر نیازی به استفاده از جسد مسلمان نباشد.

  در نهایت جسد چگونه دفن خواهد شد؟ آیا جسد زمانی‌که دیگر قابل استفاده نبود برای خاکسپاری به خانواده‌ها بازگردانده می‌شود یا خیر؟

جسدها در محلی دفن می‌شوند و اگر خانواده‌ها جسدها را بخواهند می توانند استعلام کنند که محل دفن متوفی‌شان کجاست و اگر بخواهند می‌توانند برای عزاداری به محل دفن مراجعه کنند. معمولا زمانی در استفاده دانشگاه است و زمانی‌که مدت استفاده تمام شد می‌توانند آدرس محل دفن را بخواهند و برای عزاداری به آنجا مراجعه کنند.

اما در نهایت باید گفت، طبق آنچه رئیس سازمان پزشکی قانونی اعلام کرده است، دانشگاه‌ها بسیار نیازمند این کمک هستند و ما باید به دانشگاه‌ها کمک کنیم که این موضوع حل و فصل شود و این موضوع قطعا تاثیر بسیار زیادی در موضوع آموزش خواهد داشت. خواهشم این است که اگر برایشان مقدور است و تمایل دارند این امر خداپسندانه را انجام دهند و خیالشان از بابت بحث‌های شرعی راحت باشد زیرا ما تمام بحث‌های شرعی را در این زمینه رعایت خواهیم کرد. فعلا در حال دریافت اسامی داوطلبان هستیم و بعد از این مسائل حقوقی و قانونی و شرعی آن را به طور موازی پیش خواهیم برد که مشکلی پیش نیاید.

منع قانونی برای وارد کردن جسد وجود ندارد

علیرضا آذربایجانی، حقوقدان و نایب‌رئیس کانون وکلای دادگستری مرکز| خبرهایی با عنوان کمبود جسد در کشور برای انجام امور آزمایشی و علمی پزشکی منتشر شده است. سازمان‌های مربوطه نیز با توجه به این اطلاعات درخواست وارد کردن اجساد از کشورهای دیگر را دارند. بحث اهدای عضو برای اشخاص نیازمند در صورت استفاده و جسد برای انجام امور آزمایشی و پزشکی همیشه مطرح بوده اما همیشه این موضوع حواشی بسیاری را نیز در پی داشته است.

بحث اهدای عضو و جسد را می‌توان از چند محور مورد بررسی قرار داد؛ نخستین نکته به اهدای عضو و جسد فرد در زمان حیات مربوط می‌شود. برخی افراد قبل از فوت اعضای بدن خود و حتی جسد خود را برای بیماران نیازمند یا انجام امور آزمایشگاهی اهدا می‌کنند که البته بعد از فوت فرد، خانواده وی مانع از این کار می‌شوند. در این مورد بحث فرهنگی حاکم بر کشور ما بسیار حایز اهمیت است.

فرهنگ اهدای عضو و جسد قبل از فوت خیلی در کشور ما رونق قابل‌توجهی ندارد و درواقع این فرهنگ جا نیفتاده است. نظام تبلیغی برای این موضوع باید فرهنگ‌سازی شود و ارزش اهدای عضو و جسد را به مردم آموزش دهد تا این مسأله در میان مردم در کشور فراگیر شود. کشور ما درحال‌حاضر در وضعیتی قرار دارد که از نظر فرهنگی نسبت به اهدای عضو و جسد ضعیف است.

نکته دوم نیز بحث خانواده‌های عزادار است. خانواده‌هایی که بعد از فوت عزیزشان از اهدای عضو و جسد وی خودداری می‌کنند و با وجود این‌که سازمان‌های مربوطه از نظر قانونی اجازه دارند اعضا را اهدا کنند یا جسد را برای امور آزمایشگاهی منتقل کنند اما خانواده‌ها مانع از این اتفاق می‌شوند.

این است که کسانی که در زمان حیات خود با معاهدات رسمی با مراجع قانونی متعهد می‌شوند که اعضا یا جسد خود را اهدا کنند. این معاهده معتبر است و وراث حقی از این‌که مانع این اقدام باشند، ندارند. در این نوع موارد نمایندگان حقوقی آن سازمان ذیربط که می‌تواند دانشگاه علوم پزشکی، سازمان اهدای عضو، پزشکی قانونی و... باشد، مجاز هستند در این رابطه اقدام حقوقی بکنند.

منتها مشکلی که در عمل کردن به این اقدام وجود دارد این است که چون این مقوله مرتبط است با مقوله فوت و خانواده و عزاداری و خانواده‌های عزادار، این سازمانی که از جسد بهره‌مند می‌شود، وارد اقدامات عملیاتی نمی‌شود. درواقع از نظر تئوری، این حق را برای سازمان مربوطه به‌عنوان ذینفع داریم ولی از لحاظ عملی و رویه‌ای، وقتی می‌بینند وراث متوفی مانع از این اقدام می‌شوند، کنار می‌کشند.

نکته سوم این است که از سال‌های دور انجام امور آزمایشی روی اجساد در ایران و در دیگر کشورهای جهان انجام می‌شود و برای تکمیل جسد رویه‌ای که در ایران حداقل در نیم‌قرن گذشته وجود دارد این است که کسانی که به شکل مجهول‌الهویه فوت می‌کنند، درواقع کسانی هستند که وضع خوبی ندارند یا به‌عنوان مثال خیابانگرد‌ها هستند و وقتی که فوت می‌کنند و اولیای آنها شناسایی نمی‌شود، در عرف این موضوع وجود دارد که برای انجام امور پزشکی و آزمایشگاهی از این اجساد استفاده شود.

اما به هر صورت در مراکز آموزشی تعداد جسد بسیار کم است و ناگزیر به استفاده از آنها به شکل کوتاه‌مدت برای جبران آن نقیصه‌ها هستیم که یکی از آنها ضعف فرهنگی و دیگری هم عدم همراهی وراث برای اهدای جسد است. وارد کردن جسد از کشورهای خارجی می‌تواند کمک کند و هیچ منع قانونی برای وارد کردن جسد به این منظور وجود ندارد. تنها بحث مالی و مصلحتی باید در این موضوع بررسی شود.

البته که نظرات شخصی و فقهی نیز در این موضوع وجود دارد. ممکن است فقیهی بگوید این کار مجاز است و فقیهی دیگر آن را مجاز نداند یا دیگری با وجود شرایطی این موضوع را بپذیرد. البته که این نظرات برای مراجع رسمی کشور، تا زمانی که قانون چنین مسأله‌ای را منع نکرده است، اعتبار ندارد.

نباید در جسد دخل و تصرفی صورت گیرد

سیدعباس حسینی، کارشناس مسائل دینی| در موضوع اهدای اجساد به پزشکی قانونی برای مصارف علمی و تحقیقات پزشکی دو بحث مطرح می‌شود؛ بحث اولیه این است که شرع مقدس درباره جسد و پیکر انسان بعد از مرگ چه نظری دارد. فراتر از این اصل موضوع درباره جسد است که ماهوی جسد چیست. اگر نامه ٤٧ نهج‌البلاغه را بخوانیم، امیرالمومنین(ع) نسبت به پیکر قاتلش خطاب به امام مجتبی می‌فرماید: «نکند بعد از مرگ او را مثله کنید. از جد شما رسول‌الله شنیدم حتی سگ دیوانه را مثله نکنید.»

این نشان می‌دهد که پیامبر عظیم‌ شأن روی جسد حتی جسد حیوان که هیچ نوع مثله‌کردنی جایز نیست، بسیار حساسیت داشته است. این بحث اولیه است که نشانگر محترم‌بودن جسد انسان و حتی حیوان است.غیر از این بحث، موضوع پزشکی در این مورد وجود دارد. سالیان قبل بوعلی سینا بسیار مرارت کشید تا بتواند روی اجساد تشریح صورت دهد. فقهای آن زمان بسیار سخت برای تشریح جسد فتوا می‌دادند.

اما امروز موضوع تقریبا حل شده است. اگر برای بحث پزشکی و تحقیقاتی فردی رضایت داشته باشد و خودش وصیت کرده باشد، عموما مشکلی به وجود نمی‌آید. اما هنوز مراجعی را داریم که در بحث اهدای عضو حتی اگر در وصیت افراد باشد آن را به هیچ عنوان جایز نمی‌دانند. از نظر آنها خود فرد هم صلاحیت ندارد که وصیت کند چه‌بسا که دولت و پزشکی قانونی بخواهد این کار را انجام دهد، زیرا این موضوع هتک حرمت به جسد فرد مسلمان است.

بحث دیگر این است که حتی از اجساد افراد مجهول‌الهویه هم نمی‌توان استفاده کرد، زیرا این افراد هم مسلمان بودند و فرقی با کسی که هویت مشخصی دارد، ندارند و جسد آنها هم باید به‌طور سالم به خاک سپرده شود.

اما بحث ثانوی در این مورد پیش می‌‌آید و آن هم این است که می‌گویند می‌خواهیم روی جسد تحقیقات علمی و پزشکی انجام دهیم و اگر نتوانیم این فردی که کلیه‌اش درست کار نمی‌کند را عمل کنیم و او را رها کنیم، در این صورت سلامت و زندگی آن فرد به خطر می‌افتد که فرض دوم، فرض نخست را زیر سوال می‌برد و در این موارد فرض ثانویه را به دلیل دومی که پیش می‌آید، اولویت می‌دهیم و آن را نقض می‌کنیم و اهدای عضو را جایز می‌دانیم وگرنه اصل بر این است که نباید در جسد دخل و تصرف صورت بگیرد.

آیدا پیغامی