در ایران امکان تشخیص سرطان با آزمایش خون وجود دارد/ پیشتازی در درمان ناباروری

* از آنجا که امکان ردیابی بیماری های ژنتیکی در ایران و این پژوهشگاه وجود دارد و میتوان از انتقال به جنین جلوگیری کرد بفرمائید که چند درصد میتوان بیماری ژنتیکی جنین را پیش از تولد تشخیص داد؟

با استفاده از آزمایشات و توالی یابی ژنتیکی تشخیص بیماری ژنتیکی میسر است. معمولاً نمی توان با قطعیت و بطور صد در صد در علم پزشکی گزاره ای را بیان کرد، ولی می توان گفت نزدیک به صد در صد امکان تشخیص بیماری های ژنتیکی ای که ژن های مرتبط با آنها شناسایی شده اند، موجود است و میتوان از انتقال آن بیماریها به نسل بعد پيش‌گيري کرد.

* آقای دکتر ژنتیک در زمینه جلوگیری از بروز ناهنجاری های ژنتیکی در افرادی که در سنین بالا ازدواج می کنند نیز ورود پیدا کرده؛ باتوجه به افزایش سن ازدواج و فرزندآوری، آیا این موضوع خطر بروز ناهنجاری های ژنتیکی را افزایش می دهد و آیا روش هایی برای جلوگیری از این مشکل وجود دارد؟

حتما سن والدین، به خصوص سن مادر رابطه مستقیم با سلامت جنین دارد و به همین علت بر فرزندآوری در سنین بیست تا سی و پنج سالگی تأکید می شود. با بالارفتن سن مادر خطر بروز ناهنجاری های ژنتیکی افزایش می یابد. بعد از ۳۵ سالگی کیفیت تخمک ها و میزان ذخیره تخمدانی خانم‌ها کاهش چشمگیری دارد و این کاهش کیفیت بعد از ۴۰ سالگی شدت می یابد و خطر بروز ناهنجاری های ژنتیکی بسیار بیشتر می شود. به همین علت به خانم های بالای ۴۰ سال حاملگی با استفاده از تخمک اهدایی پیشنهاد می شود.

اهدای تخمک یکی از روش های جایگزین درمان ناباروری است که در مواردی که خطر بروز ناهنجاری در جنین موجود هست، من جمله به علت سن بالای مادر، میتواند برای جلوگیری از بروز ناهنجاری در جنین بکار رود. این خدمت و دیگر خدمات درمانهای جایگزین و همینطور، غربالگری های ژنتیکی جنین در مرکز درمان ناباروری ابن سینا به زوجین مراجعه کننده ارائه می شود.

* محققان پژوهشگاه ابن سینا در زمینه جنین شناسی چه پیشرفت ها و دستاوردهایی داشته اند؟

در حوزۀ جنین شناسی، اقداماتی مثل تکه برداری و بیوپسی از جنین با تجهیزات و تکنیک های پیشرفت در پژوهشگاه ابن سینا انجام می شود. همینطور، ما تکنیک تایم لپس را در اختیار داریم تا سرعت رشد جنین را در رحم ارزیابی کنیم.

پیشتر بررسی جنین در رحم امکان پذیر نبود، ولی اینک با به کارگیری این فن آوری در پژوهشگاه، می توانیم وضعیت جنین را در طول رشد و مراحل تکوین آن در رحم مادر پایش کنیم.

* آیا جراحی روی جنین نیز میسر است؟

مرکز درمان ناباروری ابن سینا و کلاً مراکز درمان ناباروری، مراکز جراحی محدودند. یعنی بیمارانی در این مرکز تحت درمان قرار می گیرند که نیازی به جراحی های پیشرفته و بستری ندارند. جراحی جنین یکی از جراحی هایی است که مادر باید تحت مراقبت قرار بگیرد و امکان دارد تا چندین روز به طول بیانجامد. این چنین جراحی هایی فقط باید در بیمارستان ها انجام شود و آن هم در بیمارستان های خاص با امکانات و تجهیزات پیشرفته پره ناتولوژی امکان پذیر است.

* آیا کشور ما و بطور خاص پژوهشگاه ابن سینا در حوزه ژن درمانی نیز فعالیت می کند؟

در حال حاضر ژن درمانی موافقان و مخالفان خود را دارد. موافقان می گویند درصورتی که ما به این حوزه های جدید وارد نشویم، از کشورهای دیگر عقب خواهیم ماند و ده سال دیگر ناچار خواهیم بود وقت و هزینۀ به مراتب بیشتری را برای دستیابی به دانش و فن آوری در این حوزه ها صرف کنیم.

ولی مخالفان دو استدلال را مطرح می کنند. ابتدا این که در شرایط موجود که ما از نظر تأمین تجهیزات مشکل داریم، به چه دلیل باید منابع و امکانات را صرف حوزه های بسیار گران قیمت جدید کنیم. دوم این که تحقیقات برای درمان بیماری هایی همچون سرطان، بیماری های قلبی و عروقی و آسیب های ناشی از تروما باید در اولویت قرار بگیرد، برای این که این موارد از نظر شیوع و تلفات وسیع تر و جدّي ترند.

با این حال اینک ژن درمانی در دنیا با اقبال بیشتری روبرو شده است و در کشور ما هم وزارت بهداشت پژوهشگران را به ورود به این حوزه تشویق می کند، ولی به علت محدودیت های موجود در دستیابی به ابزارها و تجهیزات، پیشرفت در این حوزه دشوار بوده و به کندی در حال انجام است.

ژن درمانی احتیاج به سرمایه گذاری زيادي دارد. در مراکزی مانند ابن سینا، معمولاً تحقیقات باید در کوتاه مدت به خدمات کاربردی تبدیل شوند، ولی پژوهش در حوزه ژن درمانی مستلزم صرف زمان طولانی و هزینۀ بسیار است و نمی تواند در کوتاه مدت به یک خدمت کاربردی یا یک محصول منتهی شود. همچنین، باتوجه به شرایط موجود کشور نیز امکان تأمین منابع لازم برای حمایت از چنین پژوهش هایی وجود ندارد. از این جهت ، پژوهشگاه ابن سینا وارد این حوزه نشده است.

ولی پژوهشگاه ابن سینا در حوزه سلول درمانی، مهندسی بافت و طب بازساختی بسیار فعال است و دستاوردهای چشمگیری داشته است. این حوزه ها در آینده بسیار تعيين کننده اند و چشم‌انداز بسیار خوبی در حوزه درمان دارد.

* با توجه به اینکه یکی از حوزه های فعالیت تحقیقات در این مرکز مربوط به سرطان می شود، در این زمینه اولویتهای پژوهشی تان چیست؟

یکی از اهداف پژوهشی پژوهشگاه ابن سینا «تشخیص زودرس سرطان» است؛ ما در صددیم روشی را بیابیم که بتوانیم با یک آزمایش خون یا ادرار، احتمال ابتلا به سرطان را تشخیص دهیم. البته چنین پژوهشی، باتوجه به حساسیت موضوع به صرف زمان و دقت بسيار بالايي احتیاج دارد، بدین ترتیب محققان ما هم چنان در حال کار روی این پروژه اند و امیدواریم ظرف یکی دو سال آتی بتوانیم این خدمت را به صورت کاربردی به مردم عزیزمان ارائه کنیم. هدف اصلی این پروژه تشخیص زودهنگام و ارزیابی خطر ابتلاء به انواع سرطان ها همچون سرطان سینه (Breast cancer) ، پروستات و معده با استفاده از نمونه خون یا ادرار است و در صورت حصول نتیجه دستاورد بزرگی برای کشور محسوب می شود.

* لطفاً دربارۀ آخرین فعالیت های مرکز در مورد سلول های بنیادی نیز توضیح دهید.

از حدود ده سال قبل محققان پژوهشگاه ابن سینا تحقیق دربارۀ سلول های بنیادی خون قاعدگی را شروع کردند و به این نتیجه رسیدند که از این سلول های بنیادی، همانند سلول های بنیادی خون بند ناف و مغز استخوان میتوان برای درمان بیماری های مختلف استفاده کرد. این منبع سلول های بنیادی دو مزیت بسیار مهم دارد؛ اول این که تجدیدپذیر است، یعنی هر ماه در روزهای قاعدگی خانم‌ها میتوانند نمونه بدهند، برخلاف خون بند ناف که فقط هنگام تولد قابل نمونه گیری است. نمونه گیری خون قاعدگی بسیار ساده و آسان و غیرتهاجمی بوده و برخلاف نمونه گیری مغز استخوان که تهاجمی و دردناک و دشوار است.

بدین ترتیب باتوجه به مزایا و کاربردهای گستردۀ این سلول ها ایدۀ بانک سلول های بنیادی خون قاعدگی مطرح و در سال پیش این بانک راه اندازی شد. خانم‌ها میتوانند با مراجعه به این بانک و دادن نمونه های خون قاعدگی، سلول های بنیادی خود را ذخیره کنند تا در آینده بتوانند در صورت بروز بیماری یا مشکل در زمینه های مختلف، مثل بیماری های پوست، مشکلات ارتوپدی، آرتروزهای مفصلی، بیماری های قلبی و عروقی و دیابت، از این سلول ها استفاده کنند.

* کاربرد این سلول های بنیادی در درمان ناباروری چیست؟

در حال حاضر کاربرد بالینی این روش در درمان ناباروری مربوط به موارد نارسایی زودرس تخم دان است که با مجوز وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی در حال انجام است. بعضی خانم‌ها امکان دارد به هر دلیلی دچار کاهش ذخیرۀ تخم دان و پاسخ ضعیف تخم دان به داروهای تحریک تخمك گذاری شوند. این دسته از بیماران، اکثر نه تنها نمی توانند بطور طبیعی باردار شوند، بلکه به علت تعداد کم و کیفیت پائین تخمك با شکست درمان ناباروری به روش IVF روبرو می شوند.

در پژوهش بالینی انجام شده توسط محققان و متخصصان پژوهشگاه و مرکز درمان ناباروری ابن سینا، نتیجه بسیار خوبی از تزریق سلول های بنیادی خون قائدگی به بافت تخم دان این دسته از خانم‌ها بدست آمد و حدود ۴۰ درصد افزایش بارداری در جمعیت مورد مطالعه نشان داده شد.

در این روش، سلول های بنیادی خون قاعدگی بعد از جداسازی، کشت و تکثیر به بافت تخم دان تزریق می شوند. این کار باعث بازتوانی تخم دان ها و تقویت عملکرد آن ها می شود و تعداد و کیفیت تخمك ها را افزایش می دهد. البته، مطالعات در مورد کاربرد سلول درمانی در ناباروری با علل دیگر، من جمله ضخامت کم اندومتر هم در حال انجام است، ولی هنوز به مرحله کاربرد بالینی نرسیده است.

* خانم‌ها در چه سنینی میتوانند سلول های بنیادی خون قائدگی را در این بانک ذخیره کنند؟ شرایط نگهداری این سلول ها چگونه است؟

خانم ها در سنین ۲۰ تا ۴۰ سال سالگی میتوانند برای ذخیره سازی سلول های بنیادی خون قائدگی اقدام کنند. این سلول ها در دمای حدود ۲۰۰ درجه زیر صفر به مدت نامحدود قابل ذخیره سازی است.

* معمولاً درصورتی که شاخص های HLA سلول های بنیادی خون بند ناف فردی با شخص دیگری مطابقت داشته باشد، میتوان از آن برای درمان بیماری شخص دیگر استفاده کرد. آیا در خصوص سلول های بنیادی خون قائدگی نیز این امکان وجود دارد که در صورت مطابقت، شخص دیگری از این سلول ها استفاده کند؟

در حال حاضر سلول های بنیادی کشت شده و ذخیره شده خون قاعدگی برای خود فرد قابل استفاده است و پژوهش های لازم برای اینکه از این سلول ها برای درمان نزدیکان شخص که HLA آن ها مطابقت دارد و یا اهدا این سلول ها به سایرین در دست بررسی است که بطور حتم قابل اجرا خواهد بود.

«پایان ناباروری» به معنی ریشه‌کنی تمام علل ناباروری نیست، بلکه به معنی درمان‌پذیر بودن تمام موارد ناباروری است

«پایان ناباروری» به معنی ریشه کنی تمام علل ناباروری نیست، بلکه به معنی درمان پذیر بودن تمام موارد ناباروری است. در واقع هدف ما آگاه کردن زوج ها از این موضوع است که امروزه روش های متعدد و متنوع درمان ناباروری دردسترس است و تقریبا تمام موارد ناباروری را میتوان با کمک این روشها درمان کرد. یعنی درصورتی که زوجی امروزه با مشکل ناباروری روبرو شوند، به فراخور علت ناباروری، میتوان از روش های گسترده درمانی موجود، از درمان دارویی گرفته تا درمانهای جایگزین مثل رحم جایگزین و اهدای تخمك و جنین، برای کمک به آن ها استفاده کرد.

مرکز درمان ناباروری ابن سینا یک مرکز جامع و پیشرو است که همۀ خدمات تشخیصی و درمانی را به مراجعان ارائه می کند و در زمینه هایی مثل سقط مکرر، اندومتریوز (Endometriosis) و سلول درمانی پیشگام بوده است. از این منظر، ما به زوج های نابارور اعلام می کنیم که ناباروری پایان یافته است و در صورت مراجعه برای درمان ناباروری حتماً به نتیجۀ دلخواه خویش، یعنی در آغوش گرفتن فرزند دلبندشان دست خواهند یافت.

* آقای دکتر قطعاً محققان پژوهشگاه در زمینه های مختلفی به ارائه خدمات در زمینه ژنتیک و درمان ناباروری، سلول درمانی و … تحقیقات انجام می‌دهند و از طرف دیگر خدمات ارائه می کنند؛ آیا این اقدامات توانسته بیماران را از کشورهای دیگر به ایران و این پژوهشگاه جلب کند؛ در واقع به نوعی توریسم درمانی در این زمینه ها داشته باشیم؟

بله، کشور ما مقصد گردشگری سلامت در حوزه درمان ناباروری و تشخیص اختلالات ژنتیکی برای کشورهای عراق، افغانستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس است. همینطور، بسیار از هم وطنان مقیم خارج ترجیح می‌دهند که این خدمات را در ایران دریافت نمایند تا هم در مدت درمان در کنار خانواده باشند و هم بتوانند با هزینه ای به مراتب کم تر از کشورهای اروپایی و ایالت متحده آمریکا، خدماتی با همان کیفیت دریافت کنند.

تا به حال تعداد زيادي از ایرانیان مقیم دیگر کشورها من جمله کشورهای اروپایی، آمریکا و حتی کشور استرالیا برای دریافت این خدمات به مرکز ما مراجعه کرده اند. این نشان دهندۀ کیفیت بالای خدمات ما است. ولی متأسفانه به علت تبلیغات نادرست و مخدوش کردن وجهه ایران در رسانه های غربی، شهروندان بسياري از کشورهای غربی و حتی آسیایی تصویر اشتباهی از ایران دارند و فکر می کنند ایران کشوری ناامن و خطرناک است.

چنانچه این تصویر مخدوش و جعلی از کشور عزیزمان اصلاح شود و مردم دنیا بتوانند تصویری واقعی از امنیت، ثبات و پیشرفت ایران به دست آورند، قطعاً باتوجه به جایگاه ممتاز ایران در حوزه پزشکی، مراجعان بسياري از سایر کشور خواهیم داشت. البته، با وجود این شرایط و سیاه نمایی های رسانه ای، علاوه بر ایرانیان مقیم خارج، ما در مرکز ابن سینا مراجعان زيادي از کشورهای عراق و سوریه، به خصوص در حوزه درمان ناباروری داریم.

همینطور به علت ممنوعیت هایی که در کشورهای همسایۀ اهل تسنن برای ارائه برخی از خدمات درمان ناباروری وجود دارد ، اتباع این کشورها نیز برای دریافت خدمات درمان ناباروری به مرکز ما مراجعه می کنند. بنابراین، به رغم محدودیت ها و موانع موجود، مرکز درمان ناباروری ابن سینا در زمینه گردشگری سلامت در حوزه درمان ناباروری فعال است و منبع خوبی برای ارز آوری کشور و درآمدزایی محسوب می شود.

* وضعیت هزینه های خدمات درمان ناباروری و خدمات تشخیص ژنتیکی در کشور ما نسبت به دیگر کشورها چطور است؟

به طور کلی هزینه های درمان ناباروری و خدمات ژنتیکی در ایران حدود یک دهم کشورهای اروپایی است و حتی نسبت به کشورهای آسیایی مانند فیلیپین، کشور چین و مالزی هم بسیار ارزان تر است. باتوجه به ارزش ریال دربرابر سایر ارزهای جهان، قیمت این خدمات در گران ترین حالت در کشور ما حدود ۱۰۰۰ دلار است، ولی در همسایگی ما در ترکیه بیش از ۵۰۰۰ دلار و در کشورهای اروپایی حدود ۲۰ هزار دلار است، در حالیکه کیفیت خدمات همتراز کشورهای اروپایی است.

بدین ترتیب، اگر محدودیت های تحمیلی از طرف کشورهای غربی و جو منفی رسانه ای علیه ایران رفع شود، ایران کشوری ایده آل برای گردشگری سلامت خواهد بود.

میترا سعیدی کیا