۲۶ مهرماه چه اتفاقی براساس برجام رقم خورد؟ | تداوم چالش ایران و ۱+۵ بر سر رفع تحریم‌های موشکی

روزنامه توسعه ایرانی نوشت: محمد جواد ظریف، وزیر امورخارجه پیشین معتقد بود که مهمترین دستاورد برجام دور کردن سایه تهدیدات امنیتی از ایران است. با این حال فضای عمومی و سیاسی جامعه مهم‌ترین خواسته از قرارداد برجام را در رفع تحریم‌های اقتصادی ایران می‌دید. هدفی که با خروج یکجانبه ترامپ از این قرارداد و عدم همراهی طرف‌های اروپایی در عمل نتوانست محقق شود و آمریکا با اعمال تحریم‌های یکجانبه توانست جهان را وادار به تبعیت از خود کند؛ اما ایران هم با کاهش تعهدات و محدودیت‌های هسته‌ای خود توانسته است از مزایای حقوقی، سیاسی، نظامی و امنیتی قرارداد برجام بهره‌مند شود. بنابراین ایران بدون درگیری و پرداخت هزینه زیادی از شرایط خطیر قرار گرفتن ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد خارج خواهد شد؛ شرایطی که در دوره محمود احمدی‌نژاد و سیاست خارجی ماجراجویانه و بی‌مسئولیت او رقم خورد و ایران را با صدور شش قطعنامه شورای امنیت ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد به‌عنوان خطری برای صلح و امنیت جهانی قرار داد.

۲۶ مهرماه چه اتفاقی براساس برجام رقم خورد؟

۱۸ اکتبر (۲۶ مهرماه) بندی در برجام وجود دارد و آن ‌هم منقضی شدن خودکار تحریم‌های تسلیحاتی ایران در سازمان ملل است. بر اساس بند ۳ و ۴ ضمیمه‌ی ب قطعنامه‌ی ۲۲۳۱، در ۱۸ اکتبر یا آن‌طور که در قطعنامه‌ی۲۲۳۱ «روز انتقالی یا هشت سال پس از تاریخ روز قبول توافق» نامیده شده، بخشی از تحریم‌ها و محدودیت‌های ایران که از سوی شورای امنیت سازمان ملل وضع شده، لغو می‌شود.

مهم‌ترین موارد تحریمی ایران از سوی شورای امنیت سازمان ملل شامل این موارد بود: «از ایران خواسته شده هیچ گونه فعالیتی در ارتباط با موشک‌های بالستیک که قابلیت حمل سلاح هسته‌ای دارند، انجام ندهد.»، «کشورهای جهان ملزم هستند قبل از انتقال برخی از موشک‌ها، پهپادها و فناوری‌های مرتبط به و از ایران، از شورای امنیت مجوز دریافت کنند.» و «تمام کشورهای عضو سازمان ملل ملزم هستند دارایی‌هایی ۲۳ فرد و ۶۱ نهاد درگیر در برنامه‌های موشکی و هسته‌ای ایران را مسدود کنند.» 

در نتیجه، تمام این الزامات بعد از ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ به صورت خودکار لغو خواهند شد، مگر این‌که شورای امنیت سازمان ملل در جلسه‌ای با این لغو مخالفت کند. این در حالی است که اگر چنین جلسه‌ای هم برگزار شود، امکان دارد چین و روسیه با توجه به حق وتوی خود و روابطی که با تهران دارند، از چنین اتفاقی جلوگیری کنند.

ایران و آمریکا، تعهداتی که بعد از  ۲۶ مهر انجام نمی‌دهند

از مدت‌ها قبل معلوم بود که گام‌های پایانی برجام به درستی برداشته نخواهد شد. همچنان که ایران و آمریکا که قرار بود در این تاریخ گام‌های هماهنگ دیگری طبق توافق برجام بردارند، هیچ‌کدام مقدمات این اقدامات را فراهم نکرده بودند. ایران براساس بند ۲۲ پیوست شماره ۵ قطعنامه‌ی ۲۲۳۱ تعهد داده که در این روز برای تصویب پیوستن دائم به پروتکل الحاقی در مجلس شورای اسلامی اقدام می‌کند.

تهران با استناد به این‌که از مزایای برجام بهره‌مند نیست، از روز ۵ اسفند ۱۳۹۹ حتی اجرای داوطلبانه‌ی پروتکل الحاقی را هم متوقف کرد. این توقف با استناد به ماده ۳۶ برجام صورت گرفته که می‌گوید به‌دلیل این‌که طرف مقابل به تعهداتش پایبند نبوده، برخی از گام‌های خود را به حالت تعلیق درآورده تا کشورهای دیگر عضو برجام به تعهدات خود بازگردند.

از دیگر سو طرف غربی هم مدعی شده که اقدامات ایران ناقض تعهدات جمهوری اسلامی در برجام است. همچنین در مقابل تعهدات ایران، در بند ۲۱ پیوست شماره ۵ قطعنامه ۲۲۳۱، ایالات متحده پذیرفته که در سال هشتم اقدامات لازم را برای لغو تحریم‌هایی که با فرمان اجرایی رئیس‌جمهور آمریکا تعلیق شده، انجام دهد. این در حالی است که ایالات متحده هم از سال ۲۰۱۸ و پس از تصمیم دونالد ترامپ برای خروج از توافق هسته‌ای با ایران، دیگر عضوی از برجام نیست و از آن زمان حتی همان تحریم‌های تعلیق‌شده با فرمان اجرایی باراک اوباما هم علیه ایران فعال شده‌اند، چه برسد به این‌که آن تحریم‌ها در کنگره لغو شوند.

اروپا و آمریکا: تحریم‌ها حفظ می‌شوند

شورای اتحادیه اروپا با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد اقدام‌های محدودکننده علیه ایران را ذیل تحریم‌های منع اشاعه پس از روز موسوم به روز انتقال برجام در  ۱۸ اکتبر (۲۶ مهرماه) حفظ می‌کند.

در این بیانیه آمده است که طبق ارزیابی شورای اروپا دلایل معتبری برای خودداری از لغو این محدودیت‌ها بر اساس آن‌چه در برجام پیش‌بینی‌ شده بود وجود دارد.

اتحادیه اروپا تاکید کرده که این اقدامات به معنای اعمال تحریم‌های جدید این اتحادیه علیه ایران نیست و علاوه بر این، تغییری در وضعیت آن دسته از تحریم‌های اتحادیه اروپا که قبلا بر اساس برجام لغو شده بودند، صورت نخواهد گرفت.

پیش از این معاون سخنگوی وزارت امورخارجه آمریکا درباره منقضی شدن تحریم موشکی ایران تاکید کرد که واشنگتن به استفاده از ابزارهای تحریمی خود علیه ایران ادامه خواهد داد.

دانت پاتل، معاون سخنگوی وزارت امورخارجه آمریکا تاکید کرد: بدیهی است که قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل تنها ابزاری نیست که ما در اختیار داریم. ما ابزارهای دیگر مانند تحریم‌ها، کنترل صادراتی و ارتباطات دوجانبه و چند جانبه را داریم و به استفاده از ابزارهای تحریمی خود برای پاسخگو کردن ایران ادامه خواهیم داد.

ایران: بدون  محدودیت به تقویت قوای موشکی می‌پردازیم

وزارت دفاع ایران هم زمان با پایان تحریم‌های موشکی طبق توافق برجام در اطلاعیه اعلام کرد که «این مقطع زمانی را فرصتی می‌داند تا از آن در جهت اثبات اقتدار و حقانیت خود و همچنین تقویت توانمندی‌های دفاعی بهره‌گیری کند.»

همچنین وزارت امور خارجه در اطلاعیه‌ای با تاکید بر این مساله که «توانمندی‌های نظامی ایران از جمله موشک‌های بالستیک، منحصراً برای دفاع مشروع هستند» آورده است: «از این تاریخ، هیچ محدودیتی در حوزه نقل و انتقال اقلام، خدمات و فناوری‌های موشکی به/از جمهوری اسلامی ایران وجود نخواهد داشت و همکاری‌ها در کلیه حوزه‌های دفاعی و تسلیحاتی، بر اساس صلاحدید و نیازهای کشور و در چارچوب قراردادهای دوجانبه با سایر کشورها، بدون هیچ محدودیتی قابل انجام خواهد بود.»

«علی باقری»، معاون سیاسی وزارت امور خارجه و مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای کشورمان نیز در واکنش به «روز انتقال برجام» و پایان یافتن محدودیت‌های موشکی ایران در صفحه شخصی خود در برنامه ایکس نوشت: «از امروز، همه محدودیت‌های تحمیل شده بر افراد و نهادهای مندرج در فهرست ۲۲۳۱، از جمله انسداد دارایی‌ها، خاتمه پیدا می‌کند و این فهرست از وبسایت سازمان ملل حذف خواهد شد.»

باقری افزود: «همه اقدامات محدودکننده و تحریم‌هایی که در سطح ملی یا منطقه‌ای، بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ علیه ایران وضع شده بود، باید خاتمه یابد. حفظ این قبیل محدودیت‌ها و یا وضع تحریم‌های جدید در این چارچوب، نقض صریح متن و روح قطعنامه ۲۲۳۱ است.»

جو  عمومی مساعد نیست

کوروش احمدی، کارشناس ارشد سیاست خارجی معتقد است که خرید و فروش تسلیحات برای ایران به رغم پایان یافتن تحریم‌ها مساعد نیست:« اگرچه تحریم‌های تسلیحاتی شورای امنیت علیه ایران لغو شد، اما با وجود جو عمومی نامساعد و نیز ادامه تحریم‌های فراملی آمریکا علیه ایران، نشانه‌های چندانی که حاکی از اقدام ایران به خرید و فروش سلاح باشد، در دست نیست. علاوه بر ابعاد حقوقی قضیه، ابعاد اقتصادی و مالی نیز بی‌تأثیر نبوده است. غرب احتمالا امیدوار است که در ارتباط با تحریم‌های موشکی و پهپادی نیز وضعیت مشابهی حاکم شود.»

امیرعلی ابوالفتح، تحلیلگر حوزه سیاست خارجی هم می‌گوید: «ایران نه به آنها موشک می‌فروشد، نه از آنها قطعات می‌خرد و نه پول‌ صنعت موشکی ایران در بانک‌های آنها قرار دارد و بنابراین پذیرش و یا عدم پذیرش آنها تفاوت چندانی ندارد؛ حتی آمریکایی‌ها که اعلام کردند پایان تحریم‌های تسلیحاتی ایران را نمی‌پذیرند، اتفاق خاصی رخ نداد.»

به نظر می‌رسد بند غروب برجام زیر سایه طوفان الاقصی قرار گرفته و چالش رفع تحریم یا تداوم تحریم موشکی ایران تنها روی کاغذ اهمیت دارد. هیچ کدام از طرفین برجام علاقه‌ای ندارند که با فعال کردن مکانیزم ماشه پرونده ایران را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهند و در این شرایط بحرانی منطقه، اوضاع را پیچیده‌تر کنند. چالش‌ها بر سر بند غروب بیشتر نمایشی است.

طهمورث حسینی