آشنایی با نظام کاپیتالیسم (سرمایه ‌داری) و انواع آن

خالص ترین نوع نظام کاپیتالیسم، بازار آزاد یا سرمایه داری آزاد است

کاپیتالیسم چیست؟

کاپیتالیسم یا سرمایه داری یک نظام اقتصادی است که در آن پایه های یک سیستم اقتصادی بر روی مالکیت خصوصی ابزارهای تولیدِ اقتصادی است و در دست مالکان خصوصی است و از این برای ایجاد بهره مندی اقتصادی در بازارهایی رقابتی استفاده می شود.

خالص ترین نوع نظام کاپیتالیسم، بازار آزاد یا سرمایه داری آزاد (Laissez- faire Capitalism) است که در آن افراد از تمام قیود آزاد هستند. آن ها میتوانند خود تعیین کنند که کجا می خواهند سرمایه گذاری کنند، چه می خواهند تولید کنند یا بفروشند، و کالاها و خدمات را با چه قیمتی می خواهند معاوضه کنند. بازار آزاد بدون چک کردن و کنترل کردن کار می کند.

بازاری که کاپیتالیسم برای خود طراحی نموده است و در آن فعالیت می کند، با دیگر بازارهای مکتب های اقتصادی فرق دارد. مشخصه شاخص بازار کاپیتالیسم، تولید کالا برای کسب سود اقتصادی به هر قیمتی است. در بازار کاپیتالیسم، سود، اولویت اول است و نیازهای انسانی، در درجات بعدی اهمیت قرار دارد.

تاریخچه نظام کاپیتالیسم

اقتصاد سرمایه داری عملاً بین قرن های ۱۶ و ۱۹ میلادی در انگستان کم کم رسمیت یافت. هرچند شواهدی از دوران بسیار دور نشان می دهد بعضی ویژگیهای این نظام در دوران خیلی قبل هم وجود داشته است. شکل های ابتدایی سرمایه داری تجاری (merchant capitalism) در اواخر قرون وسطی شکوفا شد. سرمایه داری از پایان دوره فئودالیسم در دنیای غرب نظام غالب بوده است. به تدریج نظام کاپیتالیسم از انگلیس به سرتاسر اروپا توسعه و گسترش پیدا کرد و مرزهای سیاسی و فرهنگی را از پیش رو برداشت. در قرن های ۱۹ و ۲۰ میلادی سرمایه داری ابزار غالب صنعتی شدن را در جهان فراهم اورد، ولی این ابزار انحصاری نبود.

اقتصاد کاپیتالیسم، به تدریج در انگلیس توسعه یافت

انواع نظرات کاپیتالیسم

نظام کاپیتالیسم در بریتانیای قرن هجدهم توسعه یافت و بعدها به شمال غربی اروپا و آمریکای شمالی راه یافت. این مسئله همراه و همزمان با انقلاب صنعتی بود.

دو نوع نظریه در خصوص پیدایش کاپیتالیسم وجود دارد.

- یکی اینکه سرمایه داری زاییده اختراعات مکانیکی قرن هیجدهم است؛ که سبب افزایش سریع قدرت تولید کارخانه ها و جست و جو برای بازارهای جدید جهت فروش کالاهای تولیدشده و در نتیجه باعث گسترش تجارت و بازار مالی شد.

- نظریه دوم که بیشتر به حقیقت نزدیکتر است این است که پیدایش کاپیتالیسم تجاری و مالی بر کاپیتالیسم صنعتی تقدّم داشته است.

انواع نظام کاپیتالیسم

در نظام کاپیتالیسم انواع گوناگونی به چشم می خورد که هر کدام دارای قواعد و نظم خود میباشد که عبارتند از:

۱. کاپیتالیسم تجاری: این نظام بر مبنای تفکر مرکانتیلیست‌ها در قرن شانزدهم و فراهم شدن زمینه عملی آن از چند دهه قبل از آن قوّت گرفت و تا زمان شکل‌گیری نظام کاپیتالیسم صنعتی در نیمه قرن هیجدهم ادامه یافت. شرط لازم برای گسترش فعالیت‌های اقتصادی، به‌ رسیمت شناختن آزادی فردی و مالکیّت خصوصی بود؛ که در شرایط رقابتی می‌توانست انگیزه کافی را برای این منظور ایجاد نماید. بنابراین اصول اولیه نظام اقتصاد کاپیتالیسم یعنی آزادی فردی، در همین دوره شکل گرفت.

۲. کاپیتالیسم صنعتی: در میانه قرن ۱۸، گروهی از نظریه‌‌پردازان اقتصادی به رهبری دیوید هیوم (David Hume) و آدام اسمیت (Adam Smith)، دکترین‌‌های بنیادین سیاست بازرگانی مانند این اعتقاد که ثروت جهان ثابت باقی مانده است و اینکه دولت می‌‌تواند با خرج دولت دیگری ثروتش را افزایش دهد را به چالش کشیدند. در حین انقلاب صنعتی، صنعتی ها بعنوان عامل چیره در نظام کاپیتالیسم جای تجار را گرفته و بر افول مهارت های سنتی دستی استادان، اصناف و کارگران ماهر تأثير گذاشتند. همچنین در این دوره مازاد ایجاد شده به وسیله افزایش کشاورزی تجاری، سبب مکانیزه شدن کشاورزی شد. کاپیتالیسم صنعتی آغازگر توسعه نظام کارخانه ای تولید شد که شاخصه آن تقسیم پیچیده نیروی کار در فرآیند کاری و روند وظایف کاری بود؛ در آخر هم تسلط جهانی روش سرمایه داری تولید را بوجود آورد.

در انقلاب صنعتی، صنعتی ها بعنوان عامل چیره در نظام کاپیتالیسم جای تجار را گرفتند

۳. نظام کاپیتالیسم مقرراتی: از نیمه قرن نوزدهم تحوّلاتی در نظام کاپیتالیسم آغاز شد و بعضی از اصول نظام‌های سرمایه‌داری قبل، مورد تعدیل قرار گرفت. عمده‌ترین تغییرات در چند زمینه بود:

>> تغییر در روابط مالکیت؛ به این معنی که ممکن است منافع فرد با جامعه هم‌سو نباشد؛ در نتیجه پیروان مکتب کاپیتالیسم به این نتیجه رسیدند که مالکیّت جمع، مقدّم بر فرد است. از طرف دیگر آزادی‌های نامحدود فردی با تغییر مالکیت زیر سؤال رفت.

>> مداخله دولت در اقتصاد کاپیتالیسم؛ عدم کفایت مکانیسم بازار، بحران‌های اجتماعی، اقتصادی، نارضایتی‌های مردم و همچنین عامل جنگ باعث شد سرمایه‌داران، حضور دولت را در بهبود اوضاع بپذیرند.

>> تامین اجتماعی؛ از نیمه دوم قرن نوزدهم قوانینی در جهت حمایت از کارگر وضع شد.

مشخصه شاخص بازار کاپیتالیسم، تولید کالا برای کسب سود اقتصادی است

۴. کاپیتالیسم زراعتی: با شکست سیستم اربابی و تسلط چند مالک بر زمین‌ها، بنیان‌‌های اقتصادی نظام کشاورزی فئودالی در انگلستان قرن ۱۶ شروع به تغییر کرد. کارگران به جای نظام رعیتی کار، به عنوان بخشی از اقتصاد گسترده‌‌تر و رو به رشد پولی استخدام می‌‌شدند. این نظام هم بر مالکان و هم بر مستاجران برای افزایش تولید کشاورزی و کسب سود، فشار بیشتری می‌‌آورد. توان تضعیف‌‌ شده‌‌ اشرافی‌‌ها برای استثمار سود و تولیدات مازاد دهقانان باعث شد که تشویق شوند روش‌‌های بهتری را به کار گیرند. تا ابتدای قرن ۱۷، انگستان کشور متمرکزی بود که نظام ارباب سالاری اروپای قرون وسطی از آن زدوده شده بود. این تمرکز به وسیله سیستم قوی راهها و شهر بزرگ لندن تقویت شد. پایتخت انگلستان بعنوان بازار مرکزی برای سراسر کشور عمل میکرد و بازار داخلی بسیار بزرگی برای اجناس بوجود می آورد که همین امر با دارایی های پراکنده فئودال ها که بر قاره اروپا مسلط بودند، در تضاد قرار داشت. کاپیتالیسم زراعتی، یکی از انواع نظام کاپیتالیسم است.

گردآوری: بخش سیاست سرپوش