۹۳درصد گردشگران خارجی ایران همسایه‌ها هستند

«یک نکته‌ بسیار ساده بگویم، ما سه‌میلیون و ۳۰۰ هزار بیکار داریم و اگر در سال ۱۰ میلیون توریست وارد کشور شود، ۱۳.۶ میلیارد دلار درآمد ارزی و چهارمیلیون اشتغال درست می‌شود، یعنی با یک برنامه‌ریزی صحیح در یک مساله اقتصادی و اجتماعی ما می‌توانیم بیکاری را حل کنیم.» اینها تنها بخشی از سخنان حسن روحانی است که ۱۵ خرداد سال ۹۲ و دقیقا ۹ روز قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری در گفت‌وگوی مستقیم با مردم (در تلویزیون) و پس از نکوهش بی‌برنامگی‌ها در دولت قبل گفته شده است.

این اظهارات شاید همان زمان امیدهای تازه‌ای را در دل فعالان بخش گردشگری ایجاد کرد، اما بررسی‌های آماری در بخش گردشگری ایران نشان می‌دهد آنچه طی سال‌های اخیر اتفاق افتاده، نه به‌واسطه برنامه‌ریزی منسجم، بهنگام و عالمانه، بلکه بیشترین توسعه عددی گردشگران خارجی و درآمد بخش گردشگری در ایران عملا در سال‌هایی رخ داده که ارزش پول ملی به‌شدت افت کرده و پایین‌بودن قیمت‌ها در ایران، گردشگران کشورهای همسایه را متوجه کشورمان کرده است، به‌طوری که در سال‌های ۹۰، ۹۱، ۹۲، ۹۳ و ۹۷ در حالی بیشترین رشد عددی گردشگران ورودی به ایران اتفاق افتاده که به‌واسطه تحریم‌های بین‌المللی، التهابات ارزی و کاهش ارزش پول ملی، ایران در شاخص رقابت‌پذیری قیمت‌ها بیشترین جذابیت را برای گردشگران داشته است.

در این زمینه اگر نگاهی هم به پراکنش جغرافیایی گردشگران ورودی به ایران داشته باشیم، به‌خوبی می‌توان ادعای مذکور را اثبات کرد، چراکه در سال ۹۷ در حالی تعداد گردشگران خارجی ایران رشد ۵۳ درصدی داشته که ۹۳ درصد کل گردشگران ورودی به کشورمان از ۱۰ کشور منطقه و غالبا کشورهای دارای مرز مشترک با ایران بوده‌اند. نبود برنامه‌ریزی منسجم و عالمانه در بخش گردشگری زمانی قابل درک است که بدانیم در حالی که گردشگری سهمی ۱۰ تا ۱۱ درصدی در اقتصاد جهانی دارد، اما این میزان برای اقتصاد ایران کمتر از ۶ درصد است. همچنین با وجود اینکه ایران در زمینه ظرفیت‌های طبیعی و فرهنگی جزء ۱۰ کشور برتر جهان است، اما رتبه ایران در شاخص رقابت‌پذیری بین ۱۳۶ کشور جهان، ۹۴ است.

همچنین در شرایط فعلی گردشگری حلال ظرفیت عظیمی را برای توسعه گردشگری به‌ویژه برای کشورهای اسلامی فراهم کرده که در این زمینه نیز عملکرد بخش گردشگری ایران در سال‌های اخیر روند نزولی داشته است.

برای توسعه گردشگری در ایران، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد که حتی برخی از این دیدگاه‌ها، توسعه گردشگری را به‌لحاظ فرهنگی مضر هم می‌داند، اما نکته قابل‌تامل اینکه نزدیک به ۹۵ درصد گردشگران ورودی به ایران از کشورهای همسایه و کشورهای منطقه به ایران می‌آیند که بیشترین قرابت فرهنگی و اجتماعی را با مردم ایران دارند.

۹۳ درصد گردشگران خارجی ایران، همسایه‌ها هستند

بررسی آمار گردشگران ورودی در سال ۹۷ نشان می‌دهد از مجموع هفت‌میلیون و ۸۰۴ هزار گردشگر خارجی ایران در سال ۹۷، هفت‌میلیون و ۲۶۷ هزار نفر آن (معادل ۹۳ درصد از کل گردشگران ورودی به کشور) از ۱۰ کشور منطقه به ایران آمده‌اند. همچنین در سال ۹۷ تعداد گردشگران ورودی از ۱۰ کشور منطقه نسبت به تعداد ۴.۴ میلیون نفر گردشگر سال ۹۶ نیز ۶۴ درصد رشد داشته است.

در بین کشورهای منطقه نیز از مجموع هفت‌میلیون و ۸۰۴ هزار گردشگر خارجی ایران در سال ۹۷، نزدیک به ۲.۶ میلیون نفر آنها از عراق، ۱.۸ میلیون نفر از آذربایجان، یک‌میلیون و ۳۴ هزار نفر از افغانستان، ۹۴۷ هزار نفر از ترکیه، ۳۰۴ هزار نفر از پاکستان، ۱۷۰ هزار نفر از ترکمنستان، ۱۶۳ هزار نفر از ارمنستان، ۷۹ هزار نفر از بحرین، ۷۱ هزار نفر از کویت و ۶۸ هزار نفر از هند از کشورمان بازدید کرده‌اند. بین ۱۰ کشور منطقه، گردشگران ورودی از ارمنستان با رشد ۴۳۳ درصدی، گردشگران ورودی از عراق با رشد ۹۲ درصدی، گردشگران ورودی از کشور آذربایجان با رشد ۹۱ درصدی و گردشگران ورودی از ترکیه با رشد ۶۵ درصدی، بیشترین افزایش را نسبت به سال ۹۶ داشته‌اند. همچنین گردشگران ورودی از بحرین ۱۰ درصد، گردشگران ورودی از کویت ۹ درصد و گردشگران ورودی از هند ۶ درصد نسبت به سال ۹۶ کاهش نشان می‌دهد.

ایران ارزان‌ترین کشور برای مسافرت

در زمینه شاخص رقابت‌پذیری قیمت‌های جهانی در بخش گردشگری آمار جدیدی منتشر نشده است، اما بررسی گزارش رقابت‌پذیری مسافرت و گردشگری سال ۲۰۱۷ انجمن جهانی اقتصاد (WEF) نشان می‌دهد ایران در شاخص رقابت‌پذیری قیمت‌ها رتبه اول در جهان را دارد. پس از ایران، کشورهای مصر، مالزی، الجزایر، اندونزی و بوتان ارزان‌ترین کشورهای جهان برای مسافرت بوده‌اند. در بین کشورهای منطقه نیز در شاخص رقابت‌پذیری قیمت‌ها هند در رتبه ۱۰، روسیه در رتبه ۱۱، قطر در رتبه ۱۲، عربستان‌سعودی در رتبه ۱۶، بحرین در رتبه ۲۰،  عمان در رتبه ۲۴، آذربایجان در رتبه ۳۱، کویت در رتبه ۴۰، امارات در رتبه ۵۶، ترکیه در رتبه ۷۰ و اردن در رتبه ۸۱ جهان قرار دارند.

همچنین شاید گفته شود ونزوئلا نیز به جهت کاهش شدید ارزش پول ملی جزء کشورهای ارزان برای گردشگران است، اما با توجه به وضعیت نامطلوب اقتصادی و امنیتی، در رتبه‌بندی‌های جهانی مقاصد گردشگری و در ردیف مقاصد ارزان، نامی از این کشور برده نشده است.  علاوه‌بر آمارهای انجمن جهانی اقتصاد، بررسی‌های یک موسسه جهانگردی نیز نشان می‌دهد کشورهای ایران، گرجستان، لائوس، آرژانتین، نپال، رومانی، مکزیک، ترکیه، اندونزی و ارمنستان ارزان‌ترین کشورهای جهان برای سفر در سال ۲۰۱۹ هستند، به‌طوری که طبق آمارهای این موسسه، بودجه روزانه مورد نیاز برای هر روز مسافرت برای گردشگران در ایران را ۱۰ تا ۱۵ دلار، در گرجستان، لائوس، ارمنستان و نپال ۲۰ تا ۴۰ دلار، در آرژانتین و ترکیه ۳۰ تا ۵۰ دلار و در رومانی و مکزیک نیز ۴۰ تا ۶۰ دلار ذکر کرده است.

رشد ۵۲ درصدی گردشگران خارجی در سال ۹۷

بررسی آمارهای سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور نشان می‌دهد تعداد گردشگران ایران در سال ۸۶ حدود ۲.۱ میلیون نفر بوده که این میزان تا سال ۸۹ به ۳.۱ میلیون نفر، تا سال ۹۰ به ۳.۲ میلیون نفر، تا سال ۹۱ به چهارمیلیون و ۷۰ هزار نفر، تا سال ۹۲ به ۴.۸ میلیون نفر، تا سال ۹۳ به پنج‌میلیون و ۴۴ هزار نفر، در سال‌های ۹۴ و ۹۵ حدود پنج‌میلیون نفر و تا سال ۹۶ به ۵.۱ میلیون نفر رسیده است.

در سال ۹۷ نیز تعداد گردشگران خارجی ایران با افزایش ۵۳ درصدی به هفت‌میلیون و ۸۰۴ هزار و ۱۱۳ نفر رسیده که این میزان رشد در ۱۲ سال اخیر بی‌سابقه بوده است. بر این اساس، بررسی آماری تعداد گردشگران ورودی به ایران نشان می‌دهد افزایش یا کاهش تعداد گردشگران خارجی ایران عملا در سال‌هایی رخ داده که ارزش پول ملی به‌واسطه التهابات ارزی کاهش چشمگیری داشته است و به زبان عامیانه، افزایش تعداد گردشگران خارجی ایران قبل از آنکه حاصل تبلیغات، برنامه‌ریزی، هدف‌گذاری و اهداف برنامه‌های قبلی باشد، عملا بهبود رتبه ایران در شاخص رقابت‌پذیری قیمت‌ها یا همان ارزانی قیمت‌ها در کشور بوده است. به‌عبارت دیگر، توسعه گردشگری خارجی در ایران نه به‌واسطه وجود سیاستگذاری و برنامه‌ریزی‌های قبلی، بلکه به جهت جذابیت قیمت‌های سفر برای گردشگران خارجی اتفاق افتاده است.

سهم گردشگری از اشتغال ایران حدود ۷ درصد

براساس گزارش ۲۰۱۸ شورای جهانی سفر و گردشگری (WTTC) در سال ۲۰۱۸، ۳۲۳ میلیون نفر در سطح جهان به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در بخش گردشگری شاغل هستند و به‌طور میانگین، بخش گردشگری سهمی ۱۰ درصدی در اشتغال کشورها دارد.

در این گزارش تعداد شاغلان بخش گردشگری در ایران یک‌میلیون و ۶۵۴ هزار نفر برآورد شده که این میزان معادل نیم‌درصد (۰.۵۱ درصد) کل اشتغال بخش گردشگری در جهان است. همچنین با در نظر گرفتن نزدیک به ۲۴ میلیون شاغل در بخش‌های اقتصادی در ایران، بخش گردشگری با یک‌میلیون و ۶۵۴ هزار نفر شاغل، سهمی ۶.۹ درصدی در کل اشتغال کشور دارد. همچنین شورای جهانی سفر و گردشگری پیش‌بینی کرده است تعداد شاغلان بخش گردشگری در جهان تا سال ۲۰۲۸ به حدود ۴۱۳ میلیون نفر و در ایران به کمتر از دومیلیون نفر (۱,۹۱۴,۰۰۰ نفر) خواهد رسید. بر این اساس در سال‌های آتی در سطح جهان ۹۰ میلیون نفر به شاغلان بخش گردشگری افزوده خواهد شد که سهم ایران از این افزایش فقط ۲۶۰ هزار نفر خواهد بود.

رتبه ۹۴ گردشگری ایران در رقابت‌پذیری جهانی

براساس گزارش‌های سازمان‌های بین‌المللی، جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی ارزشمند، کشورمان را بین ۱۰ کشور برتر جهان قرار داده است، با این حال به‌رغم وجود ظرفیت‌های گسترده فرهنگی و طبیعی، ایران سهم شایسته‌ای از بازار گردشگری جهان ندارد. در این زمینه انجمن جهانی اقتصاد (WEF) هر دو سال یک‌بار طی گزارشی با عنوان «گزارش رقابت‌پذیری مسافرت و گردشگری» به بررسی وضعیت گردشگری در کشورهای جهان می‌پردازد که براساس آخرین گزارش منتشرشده این نهاد بین‌المللی، در سال ۲۰۱۷ صنعت گردشگری ایران بین ۱۳۶ کشور جهان در رتبه ۹۴ از نظر قدرت رقابت قرار دارد. 

انجمن جهانی اقتصاد برای رتبه‌بندی کشورها از نظر رقابت‌پذیری، از ۱۲ شاخص در قالب چهار متغیر کلی یعنی توانمندسازی محیط، سیاست‌های سفر و گردشگری، زیرساخت‌ها و منابع طبیعی و فرهنگی استفاده کرده که بهترین رتبه ایران مربوط به شاخص رقابت‌پذیری قیمت‌ها (در رتبه اول جهان) و بدترین رتبه ایران مربوط به شاخص پایداری محیط با رتبه ۱۱۹ بین ۱۳۶ کشور جهان است.

بر این اساس بین ۱۳۶ کشور جهان، رتبه ایران در ۱۲ شاخص به‌ترتیب عبارت است از: شاخص قیمت‌ها رتبه اول جهان، شاخص منابع فرهنگی و مسافرت تجاری رتبه ۳۸، شاخص زیرساخت‌های زمینی و بندری رتبه ۷۵، شاخص میزان مناسب‌بودن محیط تجاری رتبه ۷۹، شاخص ایمنی و امنیت رتبه ۸۷، شاخص زیرساخت‌های فرودگاهی رتبه ۸۹، شاخص بهداشت و سلامت رتبه ۹۳، شاخص زیرساخت‌های فناوری رتبه ۹۴، شاخص منابع طبیعی رتبه ۱۰۰، شاخص منابع انسانی و بازار کار رتبه ۱۰۵، شاخص آزادی بین‌المللی رتبه ۱۰۹، شاخص اولویت‌بندی سفر و گردشگری رتبه ۱۱۶، شاخص زیرساخت‌های خدمات گردشگری رتبه ۱۱۷ و شاخص پایداری زیست‌محیطی رتبه ۱۱۹ جهان.

سهم گردشگری در اقتصاد ایران کمتر از ۶ درصد

اثرات کلان اقتصادی گردشگری در کشورهای مختلف بسیار متفاوت است، به‌طوری که بررسی گزارش ۲۰۱۹ شورای جهانی سفر و گردشگری (WTTC) نشان می‌دهد در سال ۲۰۱۸ درآمد مستقیم گردشگری جهان ۲۸۴۹ میلیارد دلار بوده که این میزان سهمی ۳.۶ درصدی در تولید ناخالص جهان دارد. همچنین طبق گزارش مذکور، در سال ۲۰۱۸ گردشگری به‌طور مستقیم و غیرمستقیم حدود ۸۸۱۱ میلیارد دلار درآمدزایی برای کشورهای جهان خلق کرده که این میزان معادل ۱۰.۴ درصد کل تولید ناخالص جهان در سال ۲۰۱۸ است.

برآورد شورای جهانی سفر و گردشگری نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۹ درآمد مستقیم بخش گردشگری به ۴۰۶۵ میلیارد دلار و درآمد کل (مستقیم و غیرمستقیم) این بخش نیز به ۱۳۰۸۵ میلیارد دلار خواهد رسید. بر این اساس در سال ۲۰۲۹، گردشگری به‌طورمستقیم ۳.۵ درصد و به‌طور غیرمستقیم ۱۱.۵ درصد در تولید ناخالص سهم خواهد داشت. از این منظر در سال‌های آتی گردشگری نقش محوری در اقتصاد جهان بازی خواهد کرد که کشورمان نیز نیازمند سیاستگذاری درست، بهنگام و با قابلیت اجرایی در این زمینه برای عقب نماندن از قافله جهانی دارد.

در این زمینه بررسی‌ها نشان می‌دهد بین کشورهای منطقه گردشگری به‌طور مستقیم سهمی هشت‌ درصدی در اقتصاد لبنان، سهمی ۵.۶ درصدی در اقتصاد اردن، سهمی پنج درصدی در اقتصاد ترکیه و مصر و سهمی سه درصدی در اقتصاد کشورهای خارومیانه دارد که این میزان برای ایران حدود ۱.۸ درصد است. همچنین به‌طور کلی (مستقیم و غیرمستقیم) گردشگری سهمی ۲۲ درصدی در اقتصاد لبنان، سهمی ۲۰ درصدی در اقتصاد اردن، سهمی ۱۳ درصدی در اقتصاد ترکیه، سهمی هشت درصدی در اقتصاد عربستان و کشورهای منطقه خارومیانه دارد که این میزان برای اقتصاد ایران حدود ۵.۶ درصد است. بر این اساس، گردشگری ایران نسبت به کشورهای منطقه و جهان، سهم ناچیزی در اقتصاد کشور دارد.

سقوط ۶ پله‌ای رتبه ایران در گردشگری حلال

در سال‌های اخیر یکی از بخش‌های جذاب برای گردشگری در همه کشورهای اسلامی و غیراسلامی، گردشگری حلال است. این بخش از گردشگری با توجه به اینکه با فرهنگ ایرانی و اسلامی هم بیشترین و بالاترین قرابت را دارد، می‌تواند یکی از زمینه‌های مهم برای توسعه گردشگری در ایران باشد. اما گردشگری حلال چیست؟ براساس تعاریف سازمان جهانی گردشگری و سازمان کنفرانس اسلامی، گردشگری «حلال» مقاصدی است که نیازهای مسلمانان از لحاظ رژیم غذایی حلال (بدون الکل و گوشت حرام و...)، لباس یا اجرای مراسم مذهبی (فاقد برهنگی، قمار و...) تامین شود.

آمارهای جهانی نشان می‌دهد در سال‌های اخیر این بخش از گردشگری به‌جز کشورهای اسلامی، حتی بسیار مورد توجه کشورهای غیراسلامی قرار گرفته است. برای مثال ژاپنی‌ها برای توسعه گردشگری حلال اقدام به ایجاد مساجد سیار کرده‌اند. لغو محدودیت‌های ویزا برای چندین کشور اسلامی منطقه خاورمیانه (ازجمله امارات، اردن و...)، افتتاح رستوران برای مسلمانان با ارائه غذای حلال، امکان دسترسی به غذای حلال در فرودگاه بین‌المللی «ناریتا» و طراحی اپلیکیشن موبایلی به‌نام «Halal minds» برای پیدا کردن مراکز ارائه غذاهای حلال در ژاپن ازجمله برنامه‌هایی است که ژاپنی‌ها برای توسعه گردشگری حلال انجام داده‌اند.

با این حال بررسی‌های آماری نشان می‌دهد به‌رغم وجود ظرفیت‌های بالای قرابت فرهنگی، اجتماعی و مذهبی، ایران در بهره‌گیری از فرصت‌های جهانی گردشگری حلال موفق عمل نکرده است، به‌طوری که براساس گزارش «وضعیت اقتصاد اسلامی جهان»، بین کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی رتبه ایران با سقوط ۶ پله‌ای در جذب گردشگران مسلمان، از رتبه ۱۱ در سال ۲۰۱۷ به رتبه ۱۷ در سال ۲۰۱۸ رسیده است. بین کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی نیز مالزی، اندونزی، امارات، ترکیه و عربستان‌سعودی به‌ترتیب در رتبه‌های اول تا پنجم در جذب گردشگران مسلمان و بهترین مقاصد گردشگری حلال هستند.

توسعه گردشگری ایران با بهره‌گیری از فرصت‌های جهانی گردشگری حلال از این منظر دارای اهمیت است که در سال ۲۰۱۸ تعداد گردشگران مسلمان (یا گردشگری حلال) ۱۵۶ میلیون نفر بوده که سهم ایران از این تعداد گردشگر، حدود ۳.۸ درصد است. همچنین حجم گردش مالی گردشگری حلال در سال ۲۰۱۸ حدود ۲۲۰ میلیارد دلار بوده که سهم ایران از این بازار حدود ۲.۱ درصد است. همچنین برآوردها نشان می‌دهد تا هفت‌سال آینده یعنی سال ۲۰۲۶، تعداد گردشگران مسلمان (یا گردشگری حلال) به ۱۸۰ میلیون نفر و حجم گردش مالی گردشگری حلال به ۳۰۰ میلیارد دلار خواهد رسید.