قدم زدن روی لبه تیغ

انتشار اخبار و گزارش حوادث در رسانه‌ها محدود به یکی دو دهه گذشته نیست و بیش از نیم قرن از آن در ایران می‌گذرد اما همواره بایدها و نبایدها و نظرات موافق و مخالفی را برانگیخته است. . مخالفان بر این باورند که انتشار اخبار حوادث و جزئیات رخدادهای خشن تبعات منفی همچون ترویج خشم، خشونت و بالا رفتن آمار جرایم در جامعه را به‌دنبال دارد ضمن اینکه پرداختن مکرر و مستمر به این مسائل می‌تواند قبح جرایم را از بین ببرد. اما در مقابل موافقان اعتقاد دارند تا زمانی که اخبار و گزارش‌های مختلف در حوزه حوادث منتشر نشود، مردم به آگاهی لازم نمی‌رسند و هوشیاری شان  در خصوص جرایم خرد و کلان افزایش پیدا نمی‌کند.

البته باید به این موضوع هم توجه داشت که انتشار اخبار در حوزه حوادث همانند حرکت روی لبه تیغ است و چگونگی پرداختن به یک موضوع خبری می‌تواند آن را برای آحاد یک جامعه خطرناک و ناامن کند و در مقابل همان خبر با پرداخت درست قادر است به مخاطب آگاهی و اطلاعات درست بدهد. بحث ناامنی و ایجاد امنیت فقط با انجام درست وظایف پلیس محقق نمی‌شود و این یک طرف ماجراست که محافظت نیروهای امنیتی در هر کشور ،جامعه را تا حدی دلگرم می‌کند اما طرف دیگر امنیت در هر جامعه‌ای احساس امنیت است.

به تعبیر دیگر در جامعه‌ای که احساس امنیت وجود دارد، مردم آن جامعه دلگرم‌تر هستند. به این صورت که وقتی جامعه‌ای نا امن باشد ممکن است تعداد محدودی  از شهروندان در معرض خطر باشند یا جان شان را از دست بدهند اما وقتی که احساس امنیت در جامعه وجود نداشته باشد هر روز هزاران نفر از این احساس ناامنی آسیب می‌بینند.

صفحات اخبار حوادث در صورت بیراهه رفتن می‌تواند مصداق بارز ایجاد احساس ناامنی در جامعه باشد و همین مسأله بشود چه بسا   علاوه بر ناامنی به تشویش اذهان عمومی هم دامن بزند. 

پرداختن به جزئیات حوادث تلخ، نقطه مثبتی ندارد

محمد بلوری روزنامه نگار پیشکسوت و پدر حادثه‌نویسی ایران در این خصوص می‌گوید: شاید همه صفحه حوادث را تنها با قتل و سرقت و خشونت و خیانت بشناسند اما صفحات حوادث فقط نباید محدود به این موضوعات باشد.

بحث‌های کارشناسی، اطلاع رسانی، کمک به زندانیان جرایم غیرعمد، تلاش برای پیدا کردن خانواده یک گمشده و نوشتن مطالب آموزشی از جمله موضوعاتی است که صفحات حوادث رسانه‌های موفق را پربار کرده است.

وی در ادامه می‌افزاید: به اعتقاد من صفحه حوادث باید پیش از هر مسأله‌ای جنبه هشدار دهنده داشته باشد و تا حد امکان انتشار اخبار باعث تشویش اذهان عمومی نشود. اگر فعالان این عرصه بتوانند با ظرافت آگاهی بخشی و اطلاع‌رسانی را در اولویت کارشان قرار دهند قطعاً رسالت حیطه حوادث را رعایت کرده‌اند. در نظر داشته باشید که انتشار برخی اخبار همچون یک قتل با پرداختن به تمام جزئیات نه تنها نقطه مثبتی در صفحه حوادث ندارد بلکه باعث می‌شود برخی از مخاطبان که مشکلات روحی یا قلبی دارند با مشکل مواجه شوند و برخی از افراد با روحیات لطیف هم احساس ناامنی در زندگی عادی‌شان ملموس‌تر شود.

بلوری در ادامه با ذکر دو مثال به بحث آگاهی دادن و اطلاع‌رسانی در صفحه حوادث اشاره و خاطرنشان می‌کند: در زمان پرونده‌ای مثل «خفاش شب»، اگر ما در روزنامه‌ها اطلاع‌رسانی نمی‌کردیم و هشدار نمی‌دادیم یقیناً آمار قتل‌ها بیشتر می‌شد. یا اینکه پرونده «منبع آب آلوده» اگر منتشر نمی‌شد می‌توانست فاجعه بزرگی را به بار آورد. اما در نظر داشته باشید که ما در اخبار و گزارش‌ها به ماجرا، وضعیت پرونده و هشدارهای لازم می‌پرداختیم اما بر جزئیات قتل‌ها تمرکز نمی‌کردیم چراکه تشریح جزئیات و ترسیم صحنه‌های شنیع و خشن نمی‌توانست هیچ تأثیری در روند پرونده و همین‌طور بحث هشدار و اطلاع‌رسانی داشته باشد و تنها باعث تکدر جامعه می‌شد.

این پیشکسوت عرصه روزنامه نگاری در پاسخ به این سؤال که برخی بر این باورند که تشریح جزئیات برخی از خبرها باعث کمک به افراد خلافکار می‌شود، تصریح می‌کند: شیوه قتل و سرقت و دیگر جرایم نباید منتشر شود چراکه راه را برای افراد مستعد به تخلفات خرد و کلان هموار می‌کند.

وی در جواب این پرسش که آیا اعلام آمار جرایم و مرگ و میر از سوی برخی مراجع همچون پلیس یا پزشکی قانونی می‌تواند باعث قبح زدایی و افزایش آمار شود، می‌گوید: اعلام درست و دقیق آمار اگر به تنهایی به‌کار برده شود خیلی کارآمد نیست و می‌تواند تبعات منفی داشته باشد اما اگر همین آمار را پس از انتشار مورد آسیب شناسی قرار دهیم و با گفت‌و‌گوی کارشناسان به‌دنبال راهکارهایی برای کاهش آمار منتشر شده باشیم قطعاً بسیار هم مؤثر است. بنابراین جا دارد که مسئولان مرتبط آمار درست و دقیق را در اختیار روزنامه نگاران قرار دهند تا با کار کارشناسی از سوی روزنامه نگاران، جامعه شناسان، روانشناسان و متخصصان امر مورد بررسی و آسیب شناسی قرار گیرد.

بلوری می‌گوید: انتشار اخبار و گزارش‌ها در صفحات حوادث همانند حرکت روی یک چاقوی دولبه است. اگر مطالب بدون در نظر گرفتن شرایط پرونده باشد و خبرنگاران به‌دنبال جذابیت‌های پوشالی برای خوانندگان باشند قطعاً به بیراهه خواهند رفت و اگر هم همیشه بحث کارشناسی و آموزش و اطلاع‌رسانی را در کنار مطالب‌شان در نظر داشته باشند حتماً موفقیت را حس خواهند کرد.

وی در خصوص معضل این روزهای رسانه‌ها و بخصوص اخبار حوادث خاطرنشان می‌کند: متأسفانه در حال حاضر دو اشکال بزرگ در حوزه حوادث وجود دارد نخست اینکه اخبار و گزارش‌ها پیش از انتشار در روزنامه فردا، در فضای مجازی منتشر می‌شود و بسیاری از اخبار در صورت غیراختصاصی بودن، ارزش و جذابیت خاصی ندارد. اشکال بعدی هم ادبیات نگارش اخبار و گزارش‌های خبرنگاران حوزه‌های مرتبط با پلیس است که واژه هایشان وابسته و متکی به ادبیات پلیس شده است حال آنکه خبرنگار حوزه حوادث باید آنقدر خلاق باشد که متکی به واژه‌های اداری پلیسی همچون استفاده از کلماتی نظیر «نامبرده»و «فقدانی» نباشد.

تأثیر انتشار آمار حوادث در جامعه

دکتر احمد شجاعی رئیس سازمان پزشکی قانونی کشور درباره این موضوع می‌گوید: صفحات حوادث اگر با رویکردهایی مثل روشنگری، آموزش و هشدار باشد مفید خواهد بود. مثلاً بحث انتشار اخبار در حوزه غرق شدگی، خفگی با گاز منوکسید کربن و هشدار به افراد و خانواده‌ها در چنین مباحثی می‌تواند مانع افزایش آمار جانباختگان شود.

اما انتشار برخی از اخبار نه تنها آموزنده نیست بلکه باعث تشویش و ناامنی می‌شود و حتی بدآموزی هم دارد. وی در خصوص انتشار آمار جرایم و اتفاقاتی که مربوط به پزشکی قانونی است، خاطرنشان می‌کند: انتشار آمار خودکشی از جمله اتفاقاتی است که به اعتقاد من ضرورت و الزامی در نشر آن نیست. یعنی در نظر داشته باشید که سال گذشته ما آمار خودکشی در اردیبهشت ماه را منتشر کردیم و پس از آن میزان خودکشی به‌طور محسوسی افزایش پیدا کرد. بنابراین انتشار هر خبری را جایز نمی‌دانم.

دکتر شجاعی در پاسخ به این سؤال که آیا انتشار اخبار در حوزه‌های مختلف نمی‌تواند آگاهی دهنده و جنبه اطلاع‌رسانی داشته باشد تأکید می‌کند: وقتی در یک نقطه از کشور فردی با عربده کشی و حمله با قمه دو نفر را مجروح می‌کند، نیازی نیست که خبر آن در رسانه‌های سراسری منتشر شود چراکه برای مخاطب آن رسانه باری جز ناامنی در بر ندارد. متأسفانه روزنامه‌های ما بیشتر به‌دنبال فروش بیشتر و جذابیت برای خواننده‌های عام خود هستند، فارغ از اینکه با آب و تاب دادن به جزئیات اخبار و تبدیل آن به خبری سطحی و عامه پسند تنها افکار مخاطبان را مغشوش می‌کنند.

رئیس سازمان پزشکی قانونی در جواب این پرسش که آیا از نگاه شما دسته‌بندی اخبار خوب و بد، تأثیری در انتشار اخبار و آمارهای پزشکی قانونی دارد یا خیر، اظهار می‌کند: به طور قطع وقتی بدانیم که انتشار یک خبر و ارائه آمار از سوی سازمان ما می‌تواند باعث ایجاد ناامنی و التهاب در فضای جامعه باشد تلاش می‌کنیم تا آن را در سطح رسانه‌ها منتشر نکنیم. چراکه برخی از رسانه‌ها ممکن است از خبری که بسان کاه می‌ماند کوهی بسازند که هیچ نقطه مثبتی نداشته و تنها تشویش اذهان عمومی را رقم بزنند. مثلاً در بحث مرگ یک وکیل دادگستری که چندی پیش در خودرواش سوخته بود گمانه‌هایی چون قتل، خودکشی، انتقام و... به خبرهایی تبدیل شد که بسیاری از آنها هیچ‌کدام جنبه کارشناسی نداشت. از این‌رو انتظار می‌رود رسانه‌ها تا اطمینان از صحت اخبار به آن دامن نزنند.

 درس عبرت از عقوبت مجرمان

دکتر مصطفی اقلیما رئیس انجمن علمی مددکاران اجتماعی ایران در خصوص این موضوع می‌گوید: مشکل اصلی در انتشار اخبار حوادث، سیاست‌های بسیاری از رسانه‌های داخلی است که معتقد هستند باید اخبار و گزارش‌ها را فقط محدود به اتفاق حال حاضر به همراه تیتری مخاطب پسند کنند این در حالی است که هیچ خواننده و مخاطبی نمی‌داند که عاقبت آن خبر و گزارش چه می‌شود.

وی اضافه می‌کند: وقتی هم عاقبت کار یک خلافکار و یک حادثه تلخ برای مخاطب روشن و مشخص نشود، هیچ بازخورد مثبتی نخواهد داشت. شما در نظر داشته باشید که در کشوری مثل امریکا اگر یک نفر با یک اسلحه وارد مدرسه‌ای شود و تعدادی از دانش‌آموزان را به قتل برساند، علاوه بر اینکه جزئیات خبر بلافاصله در رسانه‌ها منتشر می‌شود، خبرنگاران و مدیران رسانه‌ها همه ابعاد مسأله را مورد بررسی قرار می‌دهند. یعنی هم به سراغ مسئولان دولتی می‌روند و هم خانواده‌های قربانیان اما در این میان از قاتل و اطرافیان او هم نمی‌گذرند تا به طور کلی مسأله را مورد بررسی و آسیب شناسی قرار دهند.

دکتر اقلیما تصریح می‌کند: تا ما برای مخاطب همه ابعاد یک قضیه را مشخص نکنیم و بازتاب ندهیم، آیا او می‌تواند درک درستی از حادثه به وجود آمده داشته باشد؟! متأسفانه رسانه‌های ما اغلب به یک طرف ماجرا نگاه می‌کنند و تمرکزی بر سوی دیگر ماجرا ندارند از این‌رو هم عاقبت یک موضوع برای آحاد جامعه مشخص نیست و هم پشت دیوار همیشه تاریک می‌ماند.

این جامعه شناس در پاسخ به این سؤال که آیا با نظر برخی کارشناسان موافق هستید که معتقدند انتشار برخی از اخبار حوادث باعث از بین رفتن قبح ماجرا می‌شود، می‌گوید: قبح مسائل مرتبط با حوادث با انتشار جزئیات آن از بین نمی‌رود، قبح زمانی در جامعه خدشه دار می‌شود که ما ببینیم یک موضوع حادث شده و بعد از آن ندانیم که چه مجازات و عاقبتی در انتظار خلافکاران است.

وی خاطرنشان می‌کند: متأسفانه جامعه خبری ما امروز کمتر به‌دنبال آسیب شناسی و بررسی کارشناسانه مسائل هستند. هیچ انسانی از بدو تولد معتاد و سارق و قاتل نیست جامعه او را به سمت یک موضوع هدایت می‌کند. وقتی در جامعه ما فردی به هر دلیلی به زندان می‌رود، خانواده او باید تا پایان عمر تاوانش را بپردازند. چون ما کمتر به‌دنبال «چرا»های وقوع یک جرم هستیم و فقط بحث دستگیری و تخلف فرد زندانی را دنبال می‌کنیم. حال آنکه اگر تحقیق کنیم که چرا یک فرد دست به تخلف زده و همین‌طور مخاطب را متقاعد کنیم که خانواده او هیچ نقشی در تخلف یک زندانی ندارد، حال جامعه بهتر می‌شود بنابراین جای کارشناسی مسائل و همین‌طور آسیب شناسی جرایم بسیار خالی است.

کامران علمدهی