فراموشی‌ ما عمدی است 

نیک پیداست که ایرانیان از دیرباز به صفات و ویژگی‌های شایسته و بارز اخلاقی شهره بوده‌اند. اگرچه تاریخ درازپای این کشور در طول اعصار شاهد تهاجمات متعدد فکری، اخلاقی و اعتقادی به این کشور بوده، اما ایرانیان با پای‌فشاری بر اصول صحیح اخلاقی خود، این ویژگی‌های کم‌نظیر را تا به امروز و در بحبوحه بحران‌های همه‌گیر، تداوم بخشیده‌اند. اما ما تا چه‌میزان محق هستیم با تنگ‌کردن عرصه بر مردم و دریغ‌داشتن حداقل‌ها از حیات ایشان همچنان انتظار رفتار صحیح اجتماعی داشته باشیم؟ و باز در این میان، کدام عقل سلیم این تصور را در اذهان ایجاد می‌کند که برخی صفات زشت و ناپایدار اخلاقی که خود محصول سوء مدیریت‌هاست قابل تعمیم به عامه مردم است؟

دکتر مجید ابهری، جامعه‌شناس در گفت‌وگو با همدلی، از ویژگی‌های اخلاقی مردم ایران سخن می‌گوید.

به نظر شما اصولا ما می‌توانیم صفات و ویژگی‌هایی را به مردم ایران نسبت دهیم و این انتساب تا چه میزان علمی است؟

وجود صفات از نگاه رفتارشناسی انسان ناشی از دو مبنای ژنتیکی و ارثی، یا مبنای آموزشی و اکتسابی است. پاره‌ای از اوقات مشاهده می‌شود که بعضی از کارشناسان در صحبت‌های خود برخی صفات را به جامعه ایرانی نسبت می‌دهند که این کار یک حرکت غیر علمی و نادرست است. مثلا گفته می‌شود ایرانی‌ها احساساتی، عصبانی و افسرده‌اند، یا زود تصمیم می‌گیرند و اهل مطالعه نیستند، ممکن است در میان ۸۰ میلیون نفر از جمعیت ایران، درصدی احساساتی، عصبانی یا افسرده باشند اما تعمیم این صفات به کل مردم نادرست است، چون وقتی گفته می‌شود ایرانی‌ها حافظه فراموش‌کاری دارند یعنی هیچ‌کس چیزی در یادش نمی‌ماند و این حرف اساسا غلط و نادرست است. ایرانیان افرادی بسیار با حافظه و خوش‌فکر هستند، اما اگر در پاره‌ای از اوقات برخی مسائل را فراموش می‌کنند این فراموشی عمدی است. شاید بهتر است از نگاه رفتارشناسی بسیاری از موارد فراموش شوند تا آنکه به عنوان یک نقطه سیاه در حافظه و تفکر انسان بمانند و موجبب آزار فرد شوند. بنابراین همانطور که عرض کردم نسبت‌ دادن برخی رفتارها به کل جامعه کاری غیر کارشناسی و نادرست است.

پس همانطور که اشاره کردید ما لزوما مجاز به تعمیم برخی صفات به مردم نیستیم.

این صرفا از نظر صفات کلی استثناست، مثلا وقتی می‌گوییم ایرانیان مهمان‌نواز، مهربان و دلسوز هستند چون این ویژگی‌ها در اکثریت افراد هم‌وطن ما عمومیت دارد و آن را در اغلب شهرها و جوامع می‌توان ملاحظه کرد کاملا درست است. در کل از نظر علمی، وقتی یک صفت در بیش از هفتاد درصد افراد یک جامعه دیده شد می‌توان آن را در مورد کلیت آن جامعه توسعه و تعمیم داد، در غیر این صورت خیر.

صدا و سیما در اقدامی مخرب، مجموعه‌ای از کارها را که برخی افراد خاص و محدود در جامعه انجام می‌دهند به کل مردم تعمیم می‌دهد، نظر شما در مورد این اقدام چیست؟

بله، با توجه به برخی رفتارهای غیر قابل قبول از سوی درصدی از افراد جامعه، مثلا در مورد استفاده از خودروهای گران‌قیمت که شاید حدود ۳ یا ۴ درصد از جمعیت ایران توانایی خرید آن را داشته باشند، نمی‌توان این ویژگی را به کل جامعه ایران نسبت داد و گفت ایرانیان اتومبیل‌های گران سوار می‌شوند یا اینکه پاره‌ای اوقات گفته می‌شود وب‌سایت فلان کارخانه خودروسازی باز شد و نیم ساعت بعد تمام خودروهای آن به فروش رفت یا ایرانیان علاقه به خرید خودرو دارند. این سخنان نادرست است، عده‌ای که پول‌های بادآورده ناشی از دلالی و رانت دارند در این گونه مواقع به وب‌سایت‌های فروش خودرو هجوم می‌آورند. این عملکرد نباید ملاک ارزیابی رفتار کل هم‌وطنان ما باشد، چرا که ما در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که برخی افراد یک تا دو سال رنگ گوشت را در خانه‌شان ندیده‌اند، چگونه می‌توانند اتومبیل بخرند؟ بنابراین بعضی رفتارها که از سوی برخی افراد انجام می‌شود نباید به کل جامعه تعمیم داده شود.

عده‌ای که پول‌های بادآورده دارند و در ردیف نوکیسه‌گان جامعه هستند می‌توانند ژامبون کیلویی ۹۰۰ هزار تومان بخرند یا همه خودروهای موجود در یک وب‌سایت را خریداری کنند، صفتی که در مورد اکثریت جامعه صادق نیست

.

همانگونه که حتما مطلع شده‌اید اخیرا وزیر نیرو اعلام کرده که مردم ایران زیاد می‌خورند و زیاد می‌پوشند. فکر می‌کنید در حالی که ما هنوز زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی صحیح زندگی حداقلی را هم ایجاد نکرده‌ایم چطور می‌توانیم با گزافه‌گویی، سیاست فرار به جلو را در پیش گیریم؟

دقیقا همین‌طور است، متاسفانه اخیرا یکی از وزرا گفته بود که مردم ایران زیاد می‌خورند و زیاد مصرف می‌کنند. البته ممکن است درصدی از مردم در برخی امور دست به زیاده‌روی و اسراف بزنند ولی این ویژگی در مورد همه مردم صادق نیست. این حرف از سوی یک وزیر در جامعه بسیار ناپسند است. در این میان باید گفت اگر رفتارهای مصرفی برخی هم‌وطنان ما نادرست است علت آن نبود الگوهای رفتاری درست در جامعه است، مسئولین و دولت‌مردان ابتدا باید زمینه‌های مصرف درست را در جامعه ایجاد کنند آنگاه اظهار نظر نمایند. مردم امیدی به آینده ندارند و مطمئن نیستند که اگر امروز مثلا مایع ظرفشویی خریدند فردا هم با همین قیمت بتوانند آن را تهیه کنند، این نا امنی فکری و عدم امنیت اقتصادی باعث حرص و آز در خرید و تهیه کالا می‌شود که مردم به هیچ وجه مقصر آن نیستند.

به باور شما اساسا می‌توان رفتارهای مردم ایران را پیش‌بینی کرد؟

بسیاری از رفتارهای مردم ایران با توجه به شرایط اقتصادی و سیاسی موجود قابل پیش‌بینی است اما برخی رفتارها هم به خاطر اوضاع نابسامان اقتصادی و فشارهای مادی اصلا قابل پیش‌بینی نیست و بستگی به وضعیت انبساط و انقباض مادی و اقتصادی جامعه دارد.

و در این میان صفات عامل تعیین‎‌کننده است.

حداقل یکی از عوامل تعیین‌کننده است.