آشنایی با انواع دوتار و ساختمان این ساز

دوتار دارای شکمی گلابی شکل و دسته‌ای نسبتاً دراز است

دوتار

امروزه در حوزه هایی همچون شمال خراسان در شهرهای بجنورد، شیروان، اسفراین، درگز و قوچان و جنوب و شرق خراسان در شهرهای قائنات، بیرجند، تربت جام، باخرز، کاشمر، خواف و سرخس و نواحی ترکمن نشین شمال شرق نظیر بعضی از مناطق استان مازندران، استان گلستان و بخش علی آباد کتول، ساز دوتار نواخته میشود. شکل و نحوه نوازندگی این ساز در نواحی مختلف، گوناگون است. ساز دوتار در کشورهایی مانند خاورمیانه، آسیای مرکـزی و شمال شرقی چـین دیده میشود. تـنـبـور خراسانی، به احتمال زیاد به عنوان جـد این ساز شناخته میشده که در کـتاب الموسیقی الخبر، فارابی در قـرن دهـم، شکـل این ساز شرح داده شده است.

تاریخچه ساز دوتار

قدمت ساز دوتار، چند هزار ساله می باشد. یکی از سازهای کهن در خاورمیانه و آسیای مرکزی ، دوتار میباشد که این ساز را می توان به عنوان مادر تنبور و سه تار شناخت.

ساختمان ساز دوتار

شکل ظاهری ساز دوتار به اینصورتست که شکمی به صورت گلابی دارد درحالیکه دارای دسته ای نسبتاً دراز میباشد و بر دسته آن حدود ۱۷ تا ۲۰ دستان بسته شده است. در نواحی مختلف جنوب ایران، بعضی از دوتارهای محلی، دستان ندارد. جنس سطح روی شکم دوتار از چوب می باشد. این ساز ۲ سیم دارد به همین خاطر، نام آن دوتار است و تارهایش به فاصله های مختلف کوک می شوند. دسته ی دوتار حدود ۶۰ سانتیمتر طول دارد و مجموعاً تمام ساز حدود یک متر طول دارد. در اجراهای رستاک در شمال خراسان و در موسیقی نواحی و محلی به خصوص در جنوب ایران از ساز دوتار استفاده میکنند. از نوازندگان مشهور خراسانی ساز دوتار می توان به محمد سلیمانی، قربان سلیمانی، ابراهیم شریف زاده، غلامحسین سمندری، غلامعلی پورعطایی، عبدالله سروراحمدی، عثمان محمدپرست و رمضان سلمانی اشاره کرد.

 از دوتار اغلب در موسیقی نواحی و محلی استفاده می‌شود

روش کوک کردن دوتار در فاصله چهـار یا پـنج میباشد که این روش در مناطق مختـلف کـمی با هـم متفاوت است. در ساختمان دوتار از دو نوع مختـلف چوب استـفاده شده است. با استفاده از چـوب درخت شاه توت، قسمت گـلابی شکـل آنرا ساخته اند و با استفاده از چوب زردآلو یا درخت گـردو، قسمت گـردنش را ساخته اند. طرز تهیه ی زه هـای این ساز در زمان قـدیم از روده حیوانات بود، در حالی که امروزه از طریق نایلون یا سیم های فولادی، آن را تـهـیه می کـنـند که در مقایسه با قبل هم از مقاومت بهتری برخوردار است و هـم ارزان تر است.

کوک های ساز دوتار

نوازنده ساز دوتار باتوجه به سلیقه اش ساز را کوک می کند و شروع به نواختن نت مورد نظرش میکند. با این که ساختار کلی دوتارهای موجود مشابه هم هستند ولی به عنوان مثال صدادهی دوتار قوچان در مقایسه با دوتار درگز متفاوت است. دوتار در شمال خراسان شامل دو کوک با نسبت چهارم و پنجم میباشد ، آهنگ های فارسی را در شمال خراسان با کوک پنجم اجرا می کنند. کوک چهارم را به نام کوک نوایی میشناسند درحالیکه نام کوک پنجم، کوک ترکی و کردی می باشد. آهنگ هایی که با کوک ترکی نواخته میشود شامل گرایلی، شاختایی، تجنیس، نالش، دوست محمد و غریب میباشد و با استفاده از کوک کردی می توان آهنگ های الله، مزار، درنا، لو، جعفر قلی را نواخت.

ثبت جهانی دوتار

در چهاردهمین اجلاس کمیته میراث بشری ناملموس یونسکو، هنر ساختن و نواختن دوتار در کلمبیا در لیست میراث جهانی ثبت شده است.

انواع دوتار

با توجه به مرزهای جغرافیایی، انواع دوتار به دوتار خراسان که شامل دوتار ترکمن و دوتار مازندران است، تقسیم میشوند و در شمال و شرق خراسان، نحوه در دست گرفتن و شکل ساز و سبک نواختن آن با هم فرق دارد.

* دوتار شرق خراسان:

جنس کاسه ی گلابی دوتار و صفحه ی چوبی روی این ساز شرق خراسان از چوب درخت توت تهیه شده است. با استفاده از چوب های محکم و مقاومی مانند چوب زردالو، عناب و سرخدار، دسته نسبتا بلند این ساز ساخته می شود. برای اتصال سیم ها با یک فاصله ای نسبت به صفحه به گوشی و سیم گر، از خرکی استفاده می کنند که جنس آن استخوان است و بر روی صفحه چوبی مورد استفاده قرار میگیرد. جنس سیم گیر این دوتار که در پائین صفحه چوبی به منظور اتصال یک سر سیم ها به آن قرار گرفته از فلز، چوب، شاخ قوچ و استخوان می باشد. جنس سیم ها از فولاد است در حالی که جنس دستان ها از نخ نایلونی است. چوب درختان گردو و زردالو برای ساخت دو گوشی کاربرد دارد. سیم ها با استفاده از دو گوشی به دور آن پیچیده و کوک میشوند.

اختلاف دو سیم در کوک دوتار شرق خراسان، به اندازه فاصله چهارم با یکدیگر می باشد. در دوتار شرق خراسان، تعداد دستان ها باهم متفاوت هستند. در زمان قدیم، نوازندگان دوتار شرق خراسان از سازهایی استفاده می کردند که ۹ دستان داشت، ولی دوتارهایی که نوازندگان امروزی استفاده می کنند ۱۳ الی ۱۷ دستان دارند. یکی از سازهای همراهی کننده آواز این منطقه، دوتار شرق خراسان نام دارد. دوتار درواقع یک ساز مجلسی محسوب میشود که کاربرد آن در مجالس شادی و دوستانه می باشد. معمولاً این ساز صرفا با ساز دایره همراه می شود.

ساز دوتار قدمتی چند هزار ساله دارد

نوازندگان ساز دوتار، تکنیک های مضراب تک، تسلسل یکنواخت شکل های ریتمیک و متریک، انواع ریز( تکرار سریع صدای واحد) را با استفاده از دست راستشان می نوازند. همچنین تکنیک های ویبراسیون عرضی، ویبراسیون طولی، کندن و گلیساندو را با استفاده از دست چپشان می نوازند. نوازندگان، هنگام انگشت گذاری با دست چپ برای نواختن این دوتار از انگشت شست استفاده نمی کنند.

* دوتار شمال خراسان:

ساز دوتار شمال خراسان، کاسه ی نیمه گلابی دارد که جنس آن از چوب توت میباشد و خرکی از جنس چوب عناب، زردآلو یا شاخ آهو، روی صفحه ی آن قرار گرفته است که این خرک وظیفه دارد با فاصله ی معینی از صفحه، سیم ها را به سیم گیر و گوشی ها متصل کند. جنس سیم گیر که در پائین صفحه ی چوبی قرار گرفته و برای اتصال یک سر سیم ها به آن میباشد از شاخ، استخوان یا چوب های محکم می باشد. دسته ی ساز دوتار شمال خراسان از چوب زردآلو یا عناب تهیه شده است. در بالای دسته، دو گوشی از جنس چوب زردآلو یا فلز قرار گرفته است که سیم ها را به دورش میپیچند و کوک می کنند. جنس سیم های این ساز از فولاد درست شده است. همچنین جنس دستان یا پرده های دوتار شمال خراسان از مفتول فلزی، زه یا نخ نایلونی میباشد و روی دسته ۱۲ پرده دارد.

نوازندگان شمال خراسان برای نواختن این ساز دوتار از مهارت خوبی برخوردارند. تنها تفاوت این ساز با دوتار شرق خراسان در اینست که از انگشت شست در هنگام انگشت گذاری برای سیم بم استفاده می کنند و انجام این کار باعث میشود که صدای این ساز با دوتار شرق خراسان فرق داشته باشد. اختلاف صدای کوک این ساز دو سیم به اندازه فاصله ی چهارم می باشد. حاج قربان سلیمانی یکی از بهترین نوازندگان دوتار شمال خراسان به شمار می رود.

* دوتار منطقه ترکمن گلستان:

جنس صفحه رویی و قسمت گلابی شکل دوتار منطقه ترکمن گلستان از چوب درخت توت و جنس خرک از چوب، جنس دسته از چوب زردآلو و توت، جنس سیم گیر از استخوان یا شاخ قوچ، جنس دستان از زه یا مفتول فلزی، جنس دو گوشی از چوب یا فلز برنج و جنس سیم ها از فولاد می باشد. کوک ساز دوتار منطقه ترکمن، بگونه ایست که اختلاف سیم ها با هم به اندازه فاصله پنجم است. معمولاً ۱۳ دستان بر روی دسته این ساز قرار گفته است. از مهم ترین سازهای همراهی کننده ی آواز این منطقه می توان به دوتار ترکمنی اشاره کرد. به نوازندگان دوتار منطقه ترکمن گلستان، باغشی یا بخشی میگویند. این ساز بر خلاف دوتار خراسانی معمولاً همراه با کمانچه است و به عنوان یک ساز مجلسی، مانند دوتار خراسان محسوب میشود. نظرلی محجوبی از معروف ترین نوازندگان دوتار منطقه ترکمن گلستان به شمار می رود.

انگشت شست دست چپ در نواختن ساز ترکمن گلستان، نقش تعیین کننده و پیچیده ای دارد. تکنیک های دوتار ترکمن گلستان با استفاده از دست راست شامل شلپه، آل ساق، چیرتیم و انواع ریز می باشد. همچنین تکنیک های دوتار ترکمن گلستان که از دست چپ استفاده می کنند شامل ناغما، ویبراسیون وکندن است. اختلاف صدای کوک این ساز دو سیم به اندازه فاصله ی پنجم میباشد ، نحوه ی کوک کردن این ساز به این صورت است که سیم اول دو بالای خط پنجم حامل( با کلید فا خط چهارم) و سیم دوم سل بین خط چهارم و پنجم حامل( با کلید فا خط چهارم) کوک می شوند. این ساز که یک ساز مجلسی به شمار میرود معمولاً بهمراه کمانچه می باشد.

نوازنده دوتار می‌تواند با توجه به سلیقه‌ی خود ساز را کوک کرده و نت مورد نظر خود را بنوازد

* دوتار منطقه کتول گلستان:

جنس بدنه گلابی دوتار منطقه کتول گلستان از چوب توت، جنس سیم گیر از شاخ یا استخوان، جنس صفحه ی رویی این ساز و خرک از چوب توت و گردو، جنس دسته ی ساز از افرا، جنس دستان از مفتول فلزی، زه، نخ نایلونی و یا سیم های مسی رشته ای و جنس دو گوشی از چوب افرا، گردو و یا زردآلو هستند، همچنین جنس سیم های این دوتار از فولاد تهیه شده است.

در مجالس عروسی و شادمانی، دوتار منطقه کتول مورد استفاده قرار میگیرد. اختلاف سیم های این ساز به اندازه فاصله پنجم می باشد. معمولاً بر روی دسته ی دوتار منطقه کتول گلستان، ۱۱ دستان قرار گرفته است. علی اصغر اصلانی کتولی یکی از نوازندگان معروف دوتار کتول گلستان است. طریقه نواختن ساز کتول گلستان به ساز ترکمنی شباهت دارد. براین اساس اختلاف صدای دو سیم به اندازه فاصله پنجم با هم دیگر می باشد.

* دوتار شرق مازندران:

جنس کاسه ی نیمه گلابی دوتار شرق مازندران از چوب توت می باشد. با استفاده از چوب توت و آزاد می توان صفحه رویی آنرا ساخت. جنس خرک این ساز که از چوب شمشاد، آزاد و توت تهیه شده، بر روی صفحه چوبی قرار گرفته است و روش اتصال سیم ها با فاصله از صفحه به گوشی و سیم گیر است. جنس سیم گیر از شاخ یا استخوان، چوب یا میخ فلزی میباشد و به آن، یک سر سیم ها را وصل میکنند. جنس دسته ی این ساز از چوب گردو، توت و آزاد می باشد. بالای دسته، دو گوشی از جنس چوب گردو و توت قرار دارد که سیم ها به دور آن پیچیده شده و ساز از این طریق کوک می شود. سیم های این ساز از فلز درست شده است. جنس دستان های این ساز از زه و مفتول فلزی میباشد که به تعداد ۸ عدد روی دسته قرار گرفته است.

روش نواختن ساز دوتار شرق مازندران مشابه دوتار ترکمن و شمال خراسان می باشد. نحوه ی کوک کردن این ساز به این صورت است که سیم اول دو بالای خط پنجم حامل( با کلید فا خط چهارم) و سیم دوم سل بین خط چهارم و پنجم حامل( با کلید فا خط چهارم) کوک می شوند. از این جهت اختلاف صدای دو سیم به اندازه فاصله پنجم است. معمولاً نواختن این ساز به تنهایی صورت میگیرد اما گاهی وقت ها آنرا بهمراه کمانچه، دایره و تنبک در برخی مجالس می نوازند. از مشهورترین نوازندگان این ساز می توان به رضا شکارچیان اشاره کرد.

ساز دوتار یکی از سازهای کهن در تمام خاورمیانه و آسیای مرکزی به شمار می رود

گردآوری: بخش هنر وسینما سرپوش