معرفی سه تار، ساز خوش صدای موسیقی سنتی

ساز سه‌تار

سه‌تار از سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است که با ناخن انگشت اشارهٔ دست راست نواخته می‌شود. صدای آن ظریف وتا حدودی غمگین است و گستره صوتی آن از هنگامِ بمِ دو زیر خط حامل تا لا بمل بالای خط حامل و در نتیجه نزدیک به ۳ اکتاو است. در ساخت این ساز از چوب (معمولاً گردو و توت) برای بدنه، صفحه و دسته و از فلز (برنج و فولاد) برای سیم‌ها و از استخوان برای تزئینات دسته، شیطانک و گاهی اوقات سیم‌گیر استفاده می‌شود.

تاریخچه ساز سه‌تار

سه‌تار از خانوادهٔ تنبور است اما امروزه از نگاه روش نواختن و شکل دسته و تکنیک‌ها بسیار به تار نزدیک است. سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد که سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و هم‌زمان نواخته می‌شوند و مجموعهٔ آن دو را معمولاً سیم «بم» می‌نامند.

این سیم از نظر تاریخی چهارمین سیمی‌است که روی ساز قرار گرفته، ولی در ترتیب قرارگیری سیم‌ها از پایین به بالا سیم سوم است. سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علی شاه به این ساز افزوده است. ساز سه‌تار به علت ویژگی صوتی خاص خود و صدای ظریفش، همواره مورد توجه صوفیان بوده است.

اجزاء سه تار 

کاسه: جعبه صوتي سه تار مي باشد که از جنس چوب توت یا گردو است.هم می‌تواند یک تراش یک تکه از چوب باشد و هم از ترک‌های جداگانه و به هم چسبیده ساخته شده باشد.

جنس سه‌تار

دسته: پرده هاي ساز روي آن بسته مي شوند .

صفحه: تخته چوب نازکی که روي کاسه را پوشانده است و خرک روي آن قرار دارد.(مهم ترين عامل خوش صدايي در سه تار صفحه آن است.)

سوراخهاي روي صفحه: اين سوراخها براي تنظيم صداي ساز ايجاد مي شوند.

سر دسته: قسمتي از دسته که گوشي هاي ساز در آن قرار دارند.

گوشي: انتهاي سيم به آن بسته مي شود و با چرخاندن آن ساز کوک مي شود . جنس آن معمولا" از چوب گردو است.

پرده: پرده‌ها نخ‌های باریکی از جنس رودهٔ حیوانات و یا ابریشم هستند که در عرض دستهٔ سه‌تار به صورت سه‌لایی و چهارلایی بسته می‌شوند و وظیفهٔ تقسیم‌بندی فواصل موسیقایی را برعهده دارند.

خرک: از چوب سا خته مي شود و سيم ها از روي آن عبور مي کند.

شيطانک: از استخوان یا پلاستیک ساخته مي شود و سيمها از روي آن عبور مي کنند و بین قسمت اصلی دسته و پنچهٔ ساز قرار می‌گیرد و کاربرد شیطانک در هدایت و تقسیم‌بندی سیم‌ها در قسمت بالای دسته می‌باشد.

سيم گير: در انتهاي کاسه برای نگهداری سیم‌ها قرار دارد. جنس آن در گذشته  بیشتر از استخوان  اما امروزه نوع چوبی آن معمول است.

سيم: سه تار چهار سيم فلزي دارد که با ضربه ناخن انگشت سبابه به ارتعاش در مي آيند.

سیم‌های سه‌تار

شيار کنار دسته: شياري است که در موقع بستن پرده ها از آن استفاده مي شود.

اجزا سه‌تار

ابعاد سه تار

با توجه به تنوع الگوه هاي ساخت سه تار ، که از نظر ابعاد صفحه ، دسته ، کاسه و... با هم اختلاف دارند. سه تار هايي با ظاهر متفاوت نيز وجود دارد. به طور متوسط طول سه تار از نوک دسته تا سيم گير حدودا" ۸۶ سانتيمتر مي باشد.

خصوصيات سه تار

- به نسبت ديگر سازها ، داراي حجم صوتي کم ، ولي در عين حال لطيف ، نافذ ، ظريف و دلنشين است.

- بين سازهاي مضرابي در موسيقي رديف ، تنها سازي است که مضراب مجزا نداشته و با ناخن سبابه* نواخته مي شود. در نتيجه احساس مخصوصي به نوازنده دست داده و صميميت بيشتري بين او و سازش بر قرار مي شود.

- کوچکي جثه ، وزن کم و بغل گرفتن ساز هنگام نواختن ، در برقراري ارتباط معنوي بين ساز و نوازنده بسيار موثر است .

- کمي حجم صوت اين ساز عاملي شده تا کمتر چهره ي عمومي پيدا کند و از طرفي موقعيت خاص خود را در خلوت نوازنده و شنونده تحکيم بخشد.

- چون مضراب سه تار در حالت معمولي به چند سيم برخورد مي کند ، امکان ايجاد کوک هاي متنوع و چند صدا بر روي اين ساز وجود دارد ( نظير شيوه هاي نويني که استاد احمد عبادي در کوک سه تار ايجاد نمود و مشتمل بر هفتاد کوک مي باشد).

- به علت محدوديت تعداد سيم ، عدم وجود عوامل تغيير دهنده صدا ، مثل هم کوکي سيم ها ، نداشتن پوست ( برخلاف ) تار و ... صداي اين ساز خالص و نافذ بوده و از طرفي کمتر دچار تغيير کوک در حين نواختن مي شود.

- از معدود سازهايي است که همنوازي آن ( گروه نوازي سه تار ) از زيبايي خاصي بر خور دار است.

برخي از نوازندگان پيشين ‌سه‌تار

ميرزا عبدالله، درويش خان، ابوالحسن صبا، نور علي برومند، ارسلان درگاهي، يوسف فروتن، سعيد هرمزي، داريوش صفوت، احمد عبادي، جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفي، پرويز مشکاتيان

برخي از نوازندگان مطرح کنوني سه‌تار

حسين عليزاده، داريوش طلايي، داريوش پيرنياکان، مجيد درخشاني، کيوان ساکت، حميد متبسم، مسعود شعاري

گردآوری: بخش هنر و سینمای سرپوش