مضامین اجتماعی یکی از موضوعات موردعلاقه سینماگران در طول تاریخ سینمای ایران بوده و هست. این موضوعات از یک سوی حکایت‌گر دغدغه سینماگران به عنوان عضوی از جامعه است و از سوی دیگر آینه ای از شرایط جامعه در دوره ساخت فیلم. ضمن این که با مرور فیلم های سینمای اجتماعی کشورمان در دهه اخیر و مقایسه‌اش با قبل، می‌توان دریافت که تمایل و جسارت فیلم سازان در به تصویر کشیدن آسیب های اجتماعی بیشتر شده است. در پرونده امروز زندگی‌سلام به بهانه ۲۱شهریور روز ملی سینما، نگاهی داریم به چند فیلم پرفروش سینمای اجتماعی دهه ۹۰ ایران که سوژه اصلی آن ها، طرح یک آسیب اجتماعی و تلنگری به مخاطب و جامعه است، همچنین یک جامعه‌شناسِ سینمایی، به تحلیل ابعاد گوناگون پدیده سینمای اجتماعی در کشورمان می‌پردازد.
سرگذشت سینمای اجتماعی ایران؛
از فیلم فارسی تا تب فرهادی
بسیاری از فیلم های پیش از انقلاب اسلامی به دلیل استفاده از مضامین اجتماعی ضعیف و روزمره، تاریخ مصرف داشتند و کمتر به مذاق مخاطبان امروزی خوش می آیند. اگر دهه ۶۰ را دهه رونق سینمای کودک و اکشن بدانیم، باید اذعان کرد که در دهه ۷۰ انقلابی در مضامین اجتماعی به وجود آمد، سینماگران دغدغه مندتر شدند و محتوای فیلم نامه ها نیز پخته تر شد اما فیلم سازان هنوز با احتیاط به سمت و سوی مضامین اجتماعی گام بر می داشتند.
فیلم های «قرمز»، «دو زن»، «شوکران» و «زیر پوست شهر» از جمله این آثار بودند که موضوعات اجتماعی حساس و مغفول سینمای ایران را مطرح کردند و فروش خوبی هم داشتند. در دهه ۸۰ نیز کارگردان ها تا حدی از خطوط قرمز مضامین اجتماعی عدول کردند و توانستند تابوشکنی کنند. اما این دهه را بیشتر باید دوران کمدی های سخیف نامید. در دهه ۹۰ اما فیلم های جدی و قابل تاملی با مضامین اجتماعی به چشم می خورد که نمایانگر دغدغه جدی سینماگران درباره این موضوعات است.
بی شک فرهادی را باید سردمدار سینمای اجتماعی ایران دانست؛ از فیلم های «رقص در غبار» و «شهر زیبا» که بگذریم، فیلم های «چهارشنبه سوری»، «درباره الی» و «جدایی نادر از سیمین» از جمله فیلم های اجتماعی و پر مخاطب و مورد توجه منتقدین دهه ۸۰ بود که بازخوردهای خوبی در بین اهالی سینما داشت. مهم ترین نکته در سینمای فرهادی، مضامین اجتماعی فیلم های اوست که تقریبا همه، دغدغه های مشترک یک نسل و یک طبقه از اجتماع را بیان می کند. با هم، برخی از شاخص‌ترین فیلم های اجتماعی دهه ۹۰ را مرور می‌کنیم.
زندگی مشترک با تم خیانت
۱۳۹۰
دو فیلم «من همسرش هستم» کاری از «مصطفی شایسته» و «زندگی خصوصی آقا و خانم میم» به کارگردانی «روح ا... حجازی»، تولید و اکران سال ۹۰ هستند که نامشان در میان فیلم های پرفروش همین سال دیده می شود. داستان هر دو فیلم درباره خیانت در روابط زناشویی است. معضلی که بیش از هر مضمون دیگری در سینمای اجتماعی ایران، به آن پرداخته شده و قهرمان‌های هر دو فیلم، در نهایت به این نقطه می‌رسند که هیچ چیز و هیچ‌کس، جای خانواده را نمی‌گیرد.
هتک حرمت و کودک ناخواسته
۱۳۹۱
فیلم «من مادر هستم» به کارگردانی «فریدون جیرانی» تولید سال ۹۱ است که در سال ۹۲ اکران شد و در همان سال توانست جزو پرفروش های سینما باشد. فیلمی که واضح و مستقیم معضل هتک حرمت یا همان تجاوز، بارداری ناخواسته و قتل عمد را بازگو می کند. این فیلم به دلیل ساختارشکنی، با استقبال و فروش خوبی مواجه شد.
هیس! دخترها فریاد نمی‌زنند
۱۳۹۲
«هیس دخترها فریاد نمی زنند» به کارگردانی «پوران درخشنده» از زمان کلید خوردن تا اکران در سال ۹۲ با حاشیه های زیادی همراه بود. این که یک کارگردان زن به سراغ معضلی اجتماعی برود که در سینمای مان مغفول مانده بود، جسارت زیادی می خواست. این فیلم درباره کودک آزاری و تبعاتِ آن، حتی در بزرگ سالیِ افراد است و به خانواده ها در خصوص مراقبت از کودکان و سکوت نکردن دربرابر آزارجنسی به بهانه حفظ آبرو، هشدارهای جدی می دهد.
در مسیر ویرانی
۱۳۹۳
«خط ویژه» فیلمی به نویسندگی و کارگردانی«مصطفی کیایی» است که در سال ۹۳ موفق شد به فروش خوبی دست یابد. این فیلم درباره اختلاس و کلاهبرداری است. خرده خلافکارهای فیلم بر خلاف اغلب فیلم ها، این بار از طبقه متوسط جامعه هستند و عواقب این کار، آن ها را دچار مشکلات عدیده می کند و زندگی شان در مسیر نابودی قرار می گیرد.
یخبندان زندگی
۱۳۹۴
فیلم «عصر یخبندان» تولید سال ۹۳ به کارگردانی «مصطفی کیایی» توانست در سال ۹۴، یکی از پرفروش ترین فیلم های این سال باشد. فیلمی که روایت گر روابط فرازناشویی و خیانت است و البته در کنار این مسئله، به معضل اعتیاد نیز می پردازد. مادر خانواده در این فیلم، کسی است که برای رهایی از مشکلات زندگی، خودش را به دست مواد مخدر می سپارد.
اسیدپاشی، فقرفرهنگی و اقتصادی
۱۳۹۵
«لانتوری» به کارگردانی «رضا درمیشیان» در سال ۹۵ اکران شد. داستان تلخی که یک ماجرای اسیدپاشی را به تصویر می کشد. فیلمی که تماشایش برای زیر ۱۶ سال ممنوع شده بود. فیلم «ابد و یک روز» نیز به کارگردانی«سعید روستایی» دیگر فیلم پرفروش این سال است که به معضل فقر اقتصادی و فرهنگیِ منجر به اعتیاد و ازدواج اجباری در خانواده ای از طبقه فرودست جامعه می پردازد.
فروپاشی یک زن
۱۳۹۶
«رگ خواب» به کارگردانی«حمید نعمت ا...» محصول سال ۹۴ است که در سال ۹۶ اکران شد. این فیلم برشی تلخ از زندگی زنی را روایت می کند که پس از بحران طلاق، به مرد متظاهری دل می بندد و پس از خیانت مرد، هم زندگی اش دچار دگرگونی می شود و هم خودش رو به اضمحلال می رود.
از اعتیاد تا قاچاق انسان
۱۳۹۷
فیلم «دارکوب» اثر «بهروز شعیبی» با موضوع اعتیاد، داستان زنی را روایت می کند که بر اثر مصرف مواد، تمام زندگی اش از دست می رود. «لاتاری» به کارگردانی«محمد حسین مهدویان» نیز فیلم اجتماعی و پر حاشیه سال ۹۷ بود که با موضوع قاچاق دختران ایرانی به دوبی، سر و صدای زیادی به پا کرد.
گفت‌وگو با دکتر «حامد بخشی» جامعه شناس و تحلیل‌گر اجتماعی سینما، درباره فیلم های اجتماعی ایران
فیلم‌هایی درباره و برای طبقه متوسط جامعه
به عنوان یک جامعه‌شناسِ منتقدسینما، به نظر شما در دهه ۹۰ تولید فیلم هایی که به یک آسیب اجتماعی بپردازند، به نسبت سال های پیش افزایش یافته است؟
بله. در دهه ۹۰ تولید فیلم های اجتماعی در ایران بیشتر شده است و طبق مطالعاتی که داشتم و با تحلیل محتوای ۱۰ فیلم پرفروش هر سال و در مجموع ۳۰۰ فیلم پس از انقلاب از سال۶۰ تا ۹۵، نتایج جالبی به دست آمد. مسئله ای که سینمای دهه ۹۰ را به نسبت دهه های پیش متفاوت می کند، این است که جنبه اجتماعی در فیلم های این دوره بیشتر است و دو جریان عمده و اصلی در دهه ۹۰ بحث ناهنجاری های اجتماعی و مسائل زناشویی است که در مورد دوم، یک وجه جدی آن بحث آسیب های خانوادگی مثل خیانت است. مسئله خانواده و زناشویی در دهه ۶۰، ۱۰ درصد بوده در حالی که میزان پرداختن به این موضوع در دهه ۹۰ بیش از ۶۰ درصد است. همچنین نسبت به دهه ۸۰، این آمار ۱۰ درصد افزایش یافته است. پرداختن به مسئله ناهنجاری های اجتماعی نیز در دهه۶۰ ، ۵ درصد بوده و در دهه ۹۰ به ۳۰ درصد رسیده که نسبت به دهه ۸۰ ، ۱۰ درصد افزایش یافته است.
این آمار را چگونه می توان به شرایط جامعه تعمیم داد؟ سینمای اجتماعی تا چه حد می تواند نمود شرایط جامعه باشد؟
ما هرچه جلو می رویم مسائل اجتماعی پررنگ تر می شود. از طرفی بخش عمده فیلم ها برای و درباره طبقه متوسط اجتماع ساخته می شود و این طبقه، مسئله عمده اش مسائل و روابط اجتماعی است. عمده فیلم سازان ما نیز از همین طبقه هستند و عموما یک فیلم ساز درباره طبقه خودش و برای آن ها فیلم می سازد، مگر این که دغدغه خاصی درباره طبقه فرودست یا بالادست داشته باشد، یا این که بخواهد با ساختن فیلمی متمایز، توجه منتقدان را به دست بیاورد. از سوی دیگر بخش عمده تماشاگران و سینماروهای جامعه ما نیز طبقه متوسط هستند با همان دغدغه های معمولِ اجتماعی. این که پرداختن به مسائل خانواده روند صعودی داشته، یعنی خانواده بین سینماگران و مخاطبان سینما، یک مسئله و چالش جدی است و به نوعی سینما احساس می کند خانواده دچار مشکلات متعددی است.
چرا بیشترِ آسیب‌های اجتماعی، گریبان طبقه متوسط جامعه را می‌گیرد؟
طبقه اجتماعی از دو دسته عینی و ذهنی تشکیل می شود. عینی آن طبقه ای است که فرد واقعا متعلق به آن است و بر اساس شاخص هایی نظیر درآمد، تحصیلات و شغل سنجیده می شود. طبقه ذهنی، ذهنیت فرد است که خود را متعلق به کدام طبقه بداند. ۷۰ درصد جامعه ایران خودشان را متعلق به طبقه متوسط می دانند و اگر فردی به لحاظ ذهنیتی خود را جزو طبقه متوسط بداند، انتظارات و توقعاتش بر اساس مقتضیات و سبک زندگی این طبقه شکل می گیرد. بخش عمده ای از مسائل اجتماعی ما از این نشئت می گیرد که می خواهیم زندگی در سطح طبقه ای بالاتر از خود داشته باشیم و همین باعث به وجود آمدن استرس ها و ناهنجاری های اجتماعی، ناشی از تفاوت بود و نمود ما می شود. بنابراین حتی بسیاری از مشکلات به ظاهر اقتصادی ما ریشه در مسائل اجتماعی مان دارند.
آیا وظیفه سینمای اجتماعی، فقط طرحِ مسائل و آسیب‌های اجتماعی است یا باید در انتها راهکار هم بدهد؟
سینما کارش ارائه راهکار نیست، یعنی از عهده اش بر نمی آید. این کار سیاست گذاران و متخصصان اجتماعی است. ویژگی اصلی سینما بازتاب دادن مسائل و نور تاباندن به معضلات است. اساسا رسانه دو کارکرد دارد؛ این که مانند آینه، مسائل ریز و درشت را به جامعه نشان دهد یا بر آن ها تاکید کند و هشدار دهد. وجه دیگر رسانه ترویج، تبلیغ و شکل دادن به ذهنیت ماست و هر دو وجه بسیار اهمیت دارد.
هم اکنون، ضعف عمده سینمای اجتماعی ایران را در چه می بینید؟
بیشتر فیلم های اجتماعی کشور ما، نگاه علمی و ساختاری به مسائل اجتماعی ندارند. یعنی به جای یک نگاه جامعه‌شناسانه به مسائل، به این مسائل با نگاه فردی و اخلاقی و سلیقه ای می پردازند.
نسیم سهیلی
- 20
- 8
