به گزارش ایلنا، طی سال‌ها، دهه‌ها و قرن‌ها، سازهای ایرانی که تعدادشان کم نیست توسط هنرمندان مختلف در مقاطع مختلف تاریخی به تکامل رسیده‌اند و در ساختار فیزیکی و نحوه نواختن آنها تغییراتی به وجود آمده است.
برخی دیگر از سازها نیز به همان شکل اولیه باقی مانده‌اند و شکل و شمایل ایرانی و باستانی خود را حفظ کردهاند (مانند سازهایی که به موسیقی فلکوریک تعلق دارند و فاقد ربع پرده‌اند) دلیل بکر بودن اینگونه سازها شاید این است که در ادوار گذشته، توسط هنرمندان آن اعصار کامل شده‌اند و عدم وجود کاستی‌ها و ضعف‌ها، دلیل عدم تغییر در ساختار و شیوه نواختن آنهاست. در این میان برخی از سازهای قدیمی نیز به مرور زمان به انزوا رفته‌اند و به نوعی منسوخ و منقرض شده‌اند و حال نامی از آنها نیست، اگر هم هست به واسطه تلاش هنرمندان عرصه موسیقی مقامی است.
طی سال‌ها و دهه‌های گذشته همچنین برخی از موسیقی‌دانان و نوازندگان و خوانندگان با توجه به توانایی‌ها و شناخت‌شان از موسیقی ایرانی اقدام به ساخت سازهای جدید کردهاند که البیته تعداد بسیار کمی از آنها در حال حاضر کاربردهای اجرایی دارند و گاه در تولید آثار امروزی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
پایه‌گذار ساز سازی نوین در ایران که بود؟
ابداع ساز اتفاق تاز‌ه‌ای نیست و پیش‌تر نیز برخی از اساتید سازنده به طراحی و ساخت سازهای جدید اقدام کردهاند. استاد ابراهیم قنبری‌مهر (مبتکر و سازنده سازهای ایرانی) که از شاگردان ابوالحسن صبا بوده، یکی از همین هنرمندان است. او که زاده سال ۱۳۰۷ در تهران است کار خود را با نجاری آغاز کرده و نوازندگی ساز ویولن را نزد ابوالحسن صبا آموخته است و به پیشنهاد او ساخت سازهای موسیقی را به عهده گرفته است.
ابراهیم قنبری‌مهر که از او به عنوان پایه‌گذار ساز سازی یاد می‌کنند به خاطر نوآوری‌هایی که در سازهایی چون سه‌تار، تار، گیتار، سنتور، بربط قانون و کمانچه داشته، شهرت جهانی دارد و جدا از نوازندگان داخلی، نوازندگان بین‌المللی نیز از وی سازهای بسیاری را خریداری کردهاند. از ابداعات ابراهیم قنبری‌مهر می‌توان به ساز «شاه‌رباب» و «شورانگیز» روی کاسه سه‌تار و بربط اشاره کرد.
ابراهیم قنبری‌مهر طی مصاحبه‌ای که در سال ۱۳۹۶ با رسانه‌ها داشته درباره شیوه‌های ساخت سازش گفته است که همه کارهای مربوط به ساخت ساز را خودش به تنهایی انجام می‌داده است.
این استاد پیشکسوت در ادامه گفته است: همه ابداع‌ها و نوآوری‌ها توسط خودم انجام می‌شد. به جز اوقاتی که همسرم مرا کمک می‌کرد، فرد دیگری به کارگاه من نمی‌آمد و هر کاری که بود را خودم انجام می‌دادم. ساز تخصصی من ویولن است اما همه سازها را می‌ساختم. خیلی‌ها ساز مرا می‌خریدند و یک مدت آنقدر کارم سنگین شده بود که مدام کار می‌کردم و به کارهای دیگر نمی‌رسیدم.
موسیقی‌دانان و سازندگان خلاق معاصر
محمدرضا شجریان، حسین علیزاده، کیهان کلهر و حافظ ناظری هنرمندانی هستند که طی سال‌های اخیر سازهای جدیدی را ابداع کردهاند. البته به جز این هنرمندان اشخاص دیگری نیز طی سال‌های گذشته، اقدام به ساخت سازهای جدید کردهاند و گاه از آنها در تولید و اجرای آثارشان بهره برده‌اند.
نخستین نمایشگاه سازهای ابداعی با حمایت کانون سازندگان ساز خانه موسیقی در خردادماه سال ١٣٨٨ طی دو روز با دو میزگرد تخصصی در خانه هنرمندان برگزار شد اما حاشیه‌هایی در پی داشت. مثلا اینکه عده‌ای معترض بودند که چرا اغلب سازهای ابداعی متعلق به استاد شجریان است و به جوانان و سازهای ساخته شده توسط جوانان توجهی نشده است.
محمدرضا شجریان و سازهای متعدد او
محمدرضا شجریان که چند سالی است با بیماری دست و پنجه نرم می‌کند و از حضور در عرصه موسیقی به دور است، طی سال‌های فعالیتش آثار متعددی خوانده و به اجرای کنسرت‌های بسیاری در ایران و دیگر کشورها پرداخته و شاگردهای زیادی تربیت کرده است. او نه تنها در ارائه آثار و تربیت شاگردان تلاش کرده؛ بلکه در زمینه ساخت سازهای جدید نیز ید طولایی داشته است. البته محمدرضا شجریان پیش‌تر تعداد سازهای ابداعی‌اش را ۶۲ ساز دانسته بود که خودش به دوتا از آنها نمره ۱۰۰ داده است.
شجریان در کارگاه سازسازی شجریان در مصاحبه‌های مختلف مطبوعاتی درباره دلایل ابداع و ساخت سازهای مختلف ایرانی گفته است: «انگیزه ساخت این سازها آفرینش نغمه‌های نو و افزایش توانمندی سازهای موسیقی ایرانی بوده است.
وی همچنین گفته است در طول اجراهای متعدد فهمیده که مردم به اجرای موسیقی ایرانی توسط ارکسترهای بزرگ علاقه بیشتر نشان می‌دهند. به اعتقاد شجریان؛ سازهای موسیقی ایرانی (به خصوص در تولید صداهای بم) برای استفاده در ارکسترهای بزرگ کارآیی کافی نداشته‌اند. او معتقد است سازهای موجود تنها قادر به اجرا در محدوده صوتی اُکتاوهای میانی هستند، درحالیکه در طراحی سازهای ابداع شده توسط او تولید صدا در اکتاوهای پایین‌تر و بالاتر نیز در نظر گرفته شده‌است.
سازهایی که توسط محمدرضا شجریان ابداع شده‌اند
«صراحی»، «شاه‌صراحی»، «صراحی آلتو»، «بم‌صراحی»، «شهرآشوب»، «شهرآشوب آلتو»، «بم‌ساز»، «شهنواز»، «شه‌بانگ»، «کرشمه»، «باربد»، «تندر»، «ساغر»، «سبو سوپرانو»، «دل و دل آلتو»، «دل و دل سوپرانو »و «پرهیب» سازهایی هستند که توسط شجریان ابداع شده‌اند.
نخستین نمایشگاه سازهای ابداعی محمدرضا شجریان در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۰ و دومین نمایشگاه در شهریورماه ۱۳۹۲ به کوشش موسسه فرهنگی هنری «دل‌آواز» در خانه هنرمندان برگزار شده و مورد توجه موسیقی‌دانان و اهالی فن قرار گرفته که البته انتقادهایی را نیز در پی داشت. شجریان در این نمایشگاه بیش از ده سنتور داشت که با ۱۴ یا ۱۶ ساز دیگر رونمایی شدند. در میان سازهای ابداع شده توسط وی سنتور سهم بیشتری دارد و دلیلش تخصص این هنرمند در زمینه شناخت و تسط بر نحوه نوازندگی این ساز زهی است.
شجریان و ساز «دل و دل» در مراسم رونمایی از سازهایش محمدرضا شجریان درباره توجهش به ساز سنتور گفته است: «من قبل از اینکه خوانندگی را در رادیو آغاز کنم، روی سنتور کار می‌کردم. بعد از مدت‌ها سعی کردم با چوب کارهایی را روی سنتور انجام دهم و آنقدر که روی این ساز وقت گذاشتم، برای آواز وقت نگذاشتم و تا سال ۱۳۷۵ هنوز گرفتار شیوه پل‌گذاری سنتور بودم. حتی باید بگویم نصف عمرم را در استودیو بابت ادیت صدای سنتور گذاشته‌ام.»
وی درباره اهمیت ساز سنتور نیز اینگونه توضیح داده است: «سنتور سازی پر از همهمه است و استفاده از آن در گروه‌نوازی مشکل بوده، زیرا تمام صداهای ارکستر را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
شجریان در مراسم رونمایی از سازهایش به اتفاق علی مرادخانی و حمیدرضا نوربخش سازهای ساخته شده توسط شجریان مورد توجه برخی اهالی فن قرار گرفته اما در میان هنرمندان معاصر مجید رخشانی (آهنگساز و سرپرست گروه موسیقی شهناز) بیش از دیگران به سازهای ابداعی او توجه نشان داده و آنها را روی صحنه برده است.
«صراحی»
«صراحی» یکی از سازهای ابداعی شجریان است که در شهریورماه سال ۱۳۸۷ طراحی و ساخته شده است. «صراحی» از خانواده سازهای زهی، آرشه‌ای بم‌خوان است که گونه‌های مختلف آن نیز توسط شجریان طراحی شده و به مرحله ساخت رسیده است. اندازه آلتو این ساز صدای سازهای منطقه خراسان را به یاد می‌آورد. «صراحی» به طور کلی امکانات ساز ویولون را دارد و وسعت صدای آن نیز به همان اندازه است.
نوازندگان کمانچه، قژک، ویولن، ویولنسل و کنترباس به راحتی می‌توانند «صراحی» را بنوازند. صراحی در مهرماه ۱۳۸۷ توسط محمدرضا شجریان رونمایی شد و در کنسرت گروه «شهناز» به کار گرفته شد. یکی از ویژگی مهم «صراحی» نسبت به سازهای هم خانواده، امکان تعویض محفظه پوست و چوب آن است. سینا جهان‌آبادی و مهرداد ناصحی هنرمندانی هستند که این ساز را برای اولین بار در دستگاه شور و همایون نواخته‌اند.
ساز «صراحی آلتو» «شاه صراحی» یکی دیگر از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است که از خانواده «صراحی» است و از لحاظ تولید صدا و ابعاد به ساز کنترباس شبیه است و به صورت نشسته و ایستاده نواخته می‌شود. شکل ظاهری این ساز نیز به عود یا بربط شباهت دارد، با این تفاوت که خرک آن بر خلاف ساز عود که صفحه‌اش چوبی است بر روی پوست قرار گرفته و از این جهت شبیه کمانچه است.
سازهای «شاه‌صراحی»، «صراحی آلتو»، «بم‌صراحی» از خانواده صراحی هستند که تفاوت عمده آنها در نوع صدایی است که تولید می‌کنند. البته در زمینه ساختار فیزیکی این سازها نیز تفاوت‌هایی وجود دارد که این تفاوت‌ها لزوم ایجاد صداهایی هستند که مد نظر شجریان بوده است.
ساز «شاه صراحی» 
«صراحی سوپرانو» «شهرآشوب»
«شهرآشوب» یکی دیگر از سازهای ابداعی شجریان است که گزینه مناسبی برای جایگزینی به جای کمانچه است. او درباره خصوصیات این ساز گفته است: خانواده ساز «شهرآشوبـ» نیز شبیه صراحی است با این تفاوت که حمل‌اش راحت‌تر است. این هنرمند شهرآشوب را با دو ساز دیگر مقایسه کرده و در اینباره گفته است: «شباهنگ و شهنواز را از این دسته می‌توان خیلی راحت‌تر به سفر برد.»
ساز «شهرآشوب آلتو» نیز از خانواده «شهرآشوب» است و تفاوت آن در نوع صدایی است که ایجاد می‌کند.
ساز «شهرآشوب» 
ساز «شهرآشوب سوپرانو» «بم‌ساز»
«بم‌ساز» یکی دیگر از سازهای ابداعی شجریان است که به سنتور شباهت دارد و محمدرضا شجریان سال ۱۳۸۷ در جشن خانه موسیقی «صراحی» و «بم‌ساز» را به حاضران و اعضای کانون سازندگان ساز معرفی کرده و درباره دلایل ساخت آن گفته است: «آشنایی من با ساز سنتور به سال ۱۳۳۹ باز می گردد که من در آن زمان تازه معلم شده بودم، یکی از دوستانم سنتوری مشقی و بد صدا داشت؛ بعد از یک سال سنتوری ساختم که صدا بدی نداشت اما از آن زمان به بعد همواره به صدای بهتر از این ساز فکر می کردم، چرا که معتقدم صدای سنتور قابلیت بم بودن را دارد و این درحالی است که در سنتورهای معمولی، تنها قسمت میانی آن صدای بم دارد به همین دلیل من به دنبال صدای بم سنتور بودم.
بعد از مدتی حدود ۱۵ سازساختم اما به نتیجه مطلوب نمی رسیدم و از ۲۵ سال پیش سیم‌های مختلف را برروی این ساز تجربه می‌کردم و خوشبختانه طی سال‌ها تجربه به این نتیجه رسیدم که می‌توان به صدای یکدست و بم از ساز سنتور رسید و در سفرهای مختلفی که به نقاط مختلف دنیا از جمله آمریکا داشتم سیم‌های مختلفی را که به درد سنتور بخورد را امتحان می‌کردم تا اینکه فروردین امسال طرح این ساز را زدم و نام «بم ساز» را بر آن گذاشتم.
«بم‌ساز» یکی دیگر از سازهای ابداعی شجریان «شهنواز»
شهنواز نیز یکی دیگر از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است که زهی، آرشه‌ای است و جایگزین خوبی برای ساز کنترباس است.
«کرشمه» یکی دیگر از سازهای ابداعی شجریان «شه‌بانگ»
«شه‌بانگ» ساز دیگری است که محمدرضا شجریان آن را ابداع کرده است. به گفته وی ساز شه‌بانگ جایگزین خوبی برای کنترباس است. شه‌بانگ به لحاظ ابعاد شبیه کنترباس است.
شجریان در حال مقایسه ظاهری ساز «شه‌بانگ» و «کنترباس» «باربد»
ساز باربد یکی دیگر ادوات موسیقایی محمدرضا شجریان است که در دو شکل به ترتیب جایگاه مناسبی برای صدای گیتار و عود به حساب می‌آیند.
«باربد» ساز ابداعی محمدرضا شجریان «تندر»
«تندر» یکی دیگر از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است. این ساز شبیه به سنتور بم با رنگ صدای تازه‌تر است که علاوه بر تقویت محدوده صدای بم ارکستر، پوشش گرمی به صدای ارکستر داده است «تندر» ساز شامل ١٤ خرک و ٤ اکتاو است.
«تندر» سازی شبیه به سنتور با صدایی بم‌تر «ساغر»
«ساغر» ساز ابداعی دیگر شجریان است که به لحاظ ابعاد حدودا هم اندازه تار است و کاسه آن از عود یا بربط کوچکتر است. شجریان این ساز را جایگزین صدای عود و تار می‌داند.
«سبو» (سوپرانو)
«سبو» سوپرانو یکی‌دیگر از سازهای ابداعی شجریان است که زهی‌ارشه‌ای است و او آن را جایگزین ویلون و کمانچه دانسته است. این ساز از چوب توت یا گردو ساخته می‌شود و نوازندگان ویلون و کمانچه می‌توانند آن را به راحتی بنوازند.
ساز «سبو سوپرانو» 
نمایی دیگر از «سبو سوپرانو» «دل و دل»
دل و دل یکی از مهمترین سازهای محمدرضا شجریان است و صدایی آن بین ویلون و کمانچه است و به گفته بابک ثابتیان می‌توان از آن صدای سرنا و بربط را نیز شنید. این ساز به دلیل طراحی کاسه‌اش که شبیه دو دل است «دل و دل» نام گرفته و برداشتی از ساز اصیل ایرانی بربط است. ساز «دل و دل» با اینکه صدایی شبیه ویولون دارد اما لحن آن ایرانی است. این ساز توسط استاد شجریان در دو مدل «دل و دل آلتو» و «دل و دل سوپرانو» ساخته شده است.
ساز «دل و دل» 
ساز «دل و دل سوپرانو» «پرهیب»
«پرهیب» یکی‌دیگر از سازهای ابداعی شجریان است که خودش آن را جایگزین سه‌تار می‌داند. این ساز ظاهری شبیه سه‌تار دارد.
ساز «پرهیب» یکی دیگر از سازهای ابداعی شجریان - 17
- 4
