انواع پدیده حاشیه نشینی و راه های پیشگیری از بروز آن

اکثرا درزمین های حاشیه شهر كه نظارت قانونی ندارد، حاشیه نشینی بوجود می آید

حاشیه نشینی

حاشیه نشینی در زبان فارسی تقریباً به عنوان یک مترادف و جایگزین برای واژه های آلونک نشینی، زاغه نشینی، محله های تهی دست نشین( بدون تفکیک روستایی و شهری)، خدمات شهری مستقر در حاشیه ی شهرها، ساخت وسازهای غیر استاندارد غیر قانونی و بالاخره محروم از تجهیزات اولیه( آب، برق، فاضلاب) به کار می رود. ازجمله دیگر عناوین که به صورت مترادف برای حاشیه نشینی و حاشیه نشین درادبیات شهری ایران استفاده شده می توان به اسکان غیر رسمی، سکونت گاههای غیررسمی اجتماعات آلونکی، زورآباد، حصیرآباد، حلبی آباد، مفت آباد، یافت آباد، یاغچی آباد واصطلاحاتی ازاین قبیل گود نشین زاغه نشین و… اشاره کرد.

اکثرا در زمین های حاشیه شهر كه نظارت قانونی ندارد، حاشیه نشینی بوجود می آید. سهم مهاجران روستایی در ترکیب جمعیت حاشیه نشینی بسیار زیاد است. حاشیه نشین به افرادی گفته می شود که نمیتوانند در محدوده شهر حضور داشته باشند و به لحاظ ارزان بودن زمین در کنار و خارج از محدوده شهر اسکان پیدا می کنند. اکثر گروهی از اقشار نیازمند و به نوعی مهاجرت کننده از قسمت های دیگر در حاشیه شهرهای کلان، مستقر می شوند که متأسفانه بعنوان یک معضل در جهان مطرح می شود و درصدد رفع مشکل حاشیه نشینی هستند. حاشیه نشینی را به بافت های مسأله دار، بافت های ناکارآمد بافت های فرسوده، و عناوین گوناگون اطلاق می کنند ولی در مجموع جمعیتی را ساکن خود کرده که از خدمات شهر در کنار شهر استفاده می کنند در صورتی که در برنامه ریزی های شهر، این جمعیت محسوب نمی شود.

حاشیه نشینی در ایران

سابقه حاشیه نشینی در ایران مربوط به سال ۱۳۰۰ می باشد. خیلی از افراد می خواستد به شهرها مهاجرت کنند در حالیکه به خاطر شرایط اقتصادی توانایی خرید خانه را نداشتند نمیتوانستند و به همین منظور در حاشیه شهرها به ساخت و سازهای غیرقانونی و غیررسمی اقدام و سکونت کردند. حاشیه نشینی به صورت شهرک نشینی در حومه شهرها و همچنین آلونک نشینی در شهرهای ایران دیده می شود. از نیمه قرن ۱۹ پدیده حاشیه نشینی توسعه یافته بود، که در سال های اخیر به بيش ترین حدش رسیده است. مشکلاتی نظیر پائین بودن درامد در روستاها و کمبود مسکن و نبودن فرصت های شغلی در جریان حرکت روستاییان به شهرها باعث شد جمعیت حاشیه نشینان هرروز افزایش پیدا کند. بدین ترتیب، در کلان شهرها به خصوص تهران به علت گرانی غیر متعارف زمین شهری اکثرا به حاشیه نشینی روی آوردند.

حاشیه نشینی به صورت شهرک نشینی در حومه شهرها و آلونک نشینی در شهرها دیده می شود

انواع حاشیه نشینی

حاشیه نشینی متشکل از سه گروه زیر می باشد :

* حاشیه نشینی برون شهری–حاشیه نشینی دورن شهری و حاشیه گزین:

اغلب در اطراف کلان شهرها، حاشیه نشینی برون شهری مثل قارچ روییده و استان تهران بعنوان یک معضل اجتماعی پدیده حاشیه نشینی را در خود جای داده است. بیشتر در نواحی جنوب و جنوب غرب تهران حاشیه نشینی برون شهری دیده میشود. حاشیه نشینان به خاطر وجود کوه ها از شمال تا شمال شرق تهران، به این قسمت مهاجرت کرده اند. از سوی دیگر در جنوب و غرب تهران، اتوبان ها و بزرگراه هایی وجود دارد که موجب شده حرکت به سمت مرکز راحت تر شود در حالیکه حرکت حاشیه نشینان برای کار و بسیاری جهات دیگر از جنوب و غرب بخاطر تمرکزگرائی ارگان های دولتی و غیردولتی و بازارها و ساختمان های تجاری در مرکز شهر به راحتی و با هزینه های کم تر صورت می گیرد.

* حاشیه نشینی درون شهری:

حاشیه نشینی درون شهری برخلاف حاشیه نشینی برونشهری، از عمر بسیار طولانی برخوردار است و پدیده تازه ای نیست. چنین مناطقی را در تمام كشورهای دنیا می توان یافت. این محدودهها در داخل كلان شهرهاست ولی به وسیله ی یک خط قرمز از سایر مناطق جدا شده است گویی ساكنین این مناطق هم حاشیه نشین هستند، تنها فرق آن ها در اینست كه نسبت به حاشیه نشینهای برون شهری با فاصله كمتری در شهرها زندگی می كنند. خطر بیشتری، این گروه حاشیه نشینی را در مقابل نا امنی و بزهكاری تهدید میكند.

* حاشیه گزینی:

افراد متمكن و ثروتمند برای این که از ترافیك همه روزه و محیط تنش زا و دغدغه هایی كه در كلان شهرها دارند، فرار کنند اغلب برای استراحت و تفریح خود، مكان هایی آرام و دنج و خوش آب و هوا را انتخاب میكنند. هر از چندگاهی هم مثل آخر هفته ها اوقات خود را در این مكان سپری می کردند.

از نیمه قرن ۱۹ پدیده حاشیه نشینی توسعه یافته است

علل و عوامل پیدایش حاشیه نشینی

نظریات متفاوتی درخصوص علل پیدایش حاشیه نشینی در سطوح خرد، میانی و کلان مطرح شده که در ادامه آن ها را ذکر می کنیم. نخستین علت حاشیه نشینی در سطح کلان ساختاری است که بر پایه ی توزیع غیر عادلانه منابع قدرت، ثروت و درآمد، ساز و کارهای تبعیض آمیز و فقر را رقم زده است. استفاده از انزوای اجتماعی و مفاهیم سرمایه ی انسانی برای توصیف وضعیت فقرای شهری و فاقد سرمایه ی اجتماعی برون گروهی برای برقراری تعامل با دیگر گروه‌های اجتماعی با وضعیت بهتر، در این سطح می گنجد.

از دلایلی که در سطح خرد باعث به وجود آمدن حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی می شود، می توان به ضعف برنامه های بخشی مشخص و مؤثر برای پاسخگویی به نیاز سرپناه اقشار کم درآمد در توزیع جغرافیایی مناسب، وجود گروه‌های نامشروع قدرت و سوداگران زمین باز به موازات اهمال و ناتوانی در نظارت و کنترل ساخت و سازها، به ویژه در فضای بینابینی شهرها، دسترسی ناچیز به نظام های رسمی اعتباری و وام مسکن برای اقشار کم درآمد، عدم پیش بینی فضای مسکونی کافی و مناسب برای اقشار کم درآمد در طرح های کالبدی شهری و اعمال استانداردهای خارج از استطاعت برای آنها ، به خصوص شاغلان بخش غیر رسمی، فقدان نهادسازی برای تجهیز و تجمیع منابع اقشار کم درآمد و نبود حمایت و هدایت دولت از ساختمان سازی خودیار اشاره کرد.

اثرات و پیامدهای حاشیه نشینی

وقتی حاشیه نشین ها به درد، محرومیت زیاد و رنج مبتلا میشوند ، فرد احساس می کند که نمیتواند هیچ کاری انجام دهد و نسبت به وضعیت موجود دچار گرفتاری می شود. وضعیت نامطلوب اسکان آنان سبب میشود که ساختمان های ناهمگون و بدون رعایت اصول فنی و شهر سازی را به شهرها تحمیل کنند. حاشیه نشینی که آسیب های اجتماعی بهمراه دارد، به عنوان معضلی اجتماعی محسوب میشود. از این آسیب ها می توان به رواج بزهکاری، اعتیاد، پخش مواد مخدر ، دستفروشی و خدمات کاذب اشاره کرد.عکس العمل حاشیه نشین ها در مقایسه با ساکنان دیگر مناطق شهری، نسبت به ناارامی های سیاسی سریع است. اگر در مناطق حاشیه نشین ، بهداشت رعایت نشود بیماری های مختلف در آن ها شیوع پیدا می کند و مناطق شهری دیگر را به چالش میکشند.

راهکارهای پیشگیری از حاشیه نشینی

راهکارها و اقداماتی وجود دارد که با استفاده از آنها میتوان از پدیده حاشیه نشینی جلوگیری کرد. در ادامه برخی از این موارد را برایتان شرح داده ایم:

> خدمات، امکانات و فرصت ها برای روستاها، شهرهای کوچک و بزرگ بطور یکسان توزیع شود تا از پدیده حاشیه نشینی پيش‌گيری شود.

> جهت پيش‌گيری از حاشیه نشینی باید برای خرده وام و پس‌انداز مسکن، صندوق های محلی ایجاد شود و شغلهایی با مشارکت و سرمایه ی اولیه خود مردم، ضمن بهره گیری از منابع دولتی، عمومی و خصوصی بوجود آید.

حاشیه نشینی که آسیب های اجتماعی بهمراه دارد، به عنوان معضلی اجتماعی محسوب میشود

> حریم شهر در شهرهای بزرگ به خصوص کلان شهرهای کشور به منظور جلوگیری از حاشیه نشینی تعيين شود و در جهات جغرافیایی نسبت به تهیه نقشه جامع رشد شهر اقدام شود.

> برای پيش‌گيری از حاشیه نشینی باید سازمان های غیر دولتی را تشویق و ترغیب کنند تا در امر ساماندهی و توانمندسازی اجتماعات حضور و مشارکت داشته باشند.

گردآوری: بخش جامعه سرپوش