ساز قانون چیست؟
ساز قانون شامل جعبه ای چوبی به شکل ذوزنقه است تعداد زیادی سیم نایلونی و فلزی به دو سوی جعبه وصل میشوند و در مسیر خود از روی خرک چوبی که بر قطعه کوچکی از پوست حیوان تکیه دارد، عبور می کنند. سیمها از رودهٔ گوسفند یا نوعی نایلون ساخته شده، که به دور گوشیهایی که وضع ستونی دارند، پیچیده می شوند. وسیلهٔ نواختن ساز قانون، مضرابی است که توسط انگشتانه به انگشت سبابه می کنند. هر لرزش سیم به خرک منتقل میشود و در نتیجه پوست به لرزه در می آید.
بر روی صفحه ساز قانون، سوراخ های بزرگی به نام گل وجود دارد که در کیفیت صدای قانون نقش زیادی دارند با دو انگشت سبابه و به کمک دو مضراب بین حلقه ای که به انگشتان وصل است نواخته می شود. از این جهت از قانون ۷۲ سیمی، تنها میتواند ۲۴ صوت بدست آورد. ساز قانون مصری ۷۸ سیمی و ۲۶ صوتی است که هر کدام به وسیله ۳ سیم کوک می شوند. این ساز از دیر باز در موسیقی ایران حضور داشته و توانایی بیان گوشه های موسیقی ایرانی را دارد. ساز قانون از تبار ساز سیتار هندی (cythare) است ولی در سده های میانی با نامهای canon و miocanon به کشورهای اروپایی برده شد.
سطح فوقانی ساز قانون از پوششی چوبی تشکیل شده، به شکل ذوزنقه است که سمت راست نوازنده، قسمتی کم و بیش باریک آزاد است که به پنج خانهٔ چهار گوش (طی ارتفاع ساز) تقسیم شده، روی آن پوست می کشند. ضلع سمت راست (به طول تقریبی ۴۰ سانتی متر) قائم به هر دو مبلغ موازی پیش گفته است و ضلع سمت چپ اضلاع موازی را بطور مورب قطع می کند.
تاریخچه ساز قانون
پیشینه ساز قانون به خانوادهی یک ساز قدیمی به نام سیتار برمیگردد که در قرنهای میانه به اروپا راه یافته است. برخی بر این باورند که این ساز را افلاطون اختراع کرده است و بسیاری هم آنرا به فارابی دانشمند ایرانی نسبت میدهند، برخی دیگر زادگاه آنرا خراسان و یا موصل می دانند، ولی هیچ کدام از اینها دارای سند و مدرک معتبری نمی باشد. ریشه ساز قانون ایرانی است که بعد از اسلام به موسیقی عرب نیز راه یافت. این ساز تا دوره صفویه هم چنان درایران متداول بود. ولی پس از افول امپراطوری صفوی و اشغال ایران به وسیله افغان ها، خیلی از جلوه های هنری من جمله ساز قانون به فراموشی سپرده شد. حقیقت این است که در فرهنگ کلاسیک شرق، ردی از سازهای خانواده سیتار پیدا نشده و سر منشاء قانون نیز، مثل سرچشمه خیلی از سازهای دیگر، تاریک مانده است.
آنچه بیشتر محتمل میرسد این که ساز قانون از سرزمینهای شرق نزدیک، به اروپا رسیده و در کشورهای اروپایی با مکانیزه کردن آن، بزرگ ترين ساز کلاویه دار سیمی را ساخته و پرداخته اند. قدیمی ترین سند مربوط به آن در کتاب موسیقی الکبیر فارابی است. این دانشمند و موسیقیدان سرشناس جهان اسلام در قرن چهارم هجری (دهم میلادی) با بررسی عمیق سازهای متداول زمان خود، اسناد ارزشمندی را به یادگار گذاشت. جالب است بدانید که ساز قانون زیبا از خاور نزدیک به اروپا برده شده و با تغییراتی روی آن مورد استفاده قرار گرفته است.
تفاوت ساز قانون و سنتور
ساز قانون بر عکس سنتور انعکاس صدا ندارد و از این جهت دارای امتیاز بزرگی است. صدای ساز قانون هم به تنهایی وهم در ارکستر بسیار مناسب و شنیدنی است. از نوازندگان صاحب نام این ساز باید از دو نوازنده شیرازی به نام های رحیم قانونی و جلال قانونی یاد کرد. مرحوم مهدی مفتاح هم از دیگر نوازندگان مشهور ساز قانون می باشد.
شیوه نشستن و نواختن ساز قانون
معمولاً برای نواختن ساز قانون آنرا روی پا و یا روی میز قرار می دهند. هنگام همکاری با ارکستر، در صورتیکه نوازندگی قانون به صورت تکنوازی باشد در ردیف نخست نوازندگان و در صورتیکه بعنوان همراه خواننده و ارکستر باشد رو به رو می نشیند. در صورتیکه برای نوازندگی سازقانون از میز استفاده شود بهتر است که میز از صندلی نوازنده کمی بلندتر بوده و شیب آن هم به طرف نوازنده باشد، همچنین راحت تر است که زیر میز خالی باشد. فرم اعضای بدن هم در زمان نوازندگی ساز قانون از اهمیت زیادی برخوردار است. از جمله این که کمر باید کاملاً صاف باشد، دست زاویه ۹۰ درجه بخود بگیرد و آرنجها داخل بدن باشد، ضمن این که دستها باید در موقع نواختن کاملاً آزاد و بدون هیچگونه فشاری بر روی سیمها و با فاصله از سیم قرار بگیرد.گاهی اوقات هم نوازنده سازقانون بر روی زمین و به صورت چهار زانو می نشیند و ساز را روی پاهایش قرار می ده، نوازنده دو دست خود را به فاصلهٔ یک اکتاو روی ساز می گذارد و دست چپ اندکی دیرتر از دست راست به سیم زخمه می زند، در این وضعیت صوتی دو صدایی و همنام به فاصلهٔ اکتاو از ساز شنیده می شود.
ویژگی ساز قانون
در بخش های سازشناسی متون کهن موسیقی ساز قانون به سازی سه گوش، بیرون ساعد، با سطحی مجرد تنها، دارای هفتاد و دو وتر آن یک کوک می گرفته با تاری از ابریشم و گاه از روده و گاه از مفتول سیم اشارت رفته است که شبیه چنگ نواخته می شده است.
اجزاء ساز قانون
کلاف ساز، ضلع کوچک (پیشانی)، پوست، پرده گردان ها، پایه خرک، گوشی ها، مضراب (زخمه)، سیم، شبکه های صوتی، کلید کوک، حلقه ی مضراب، ضلع بزرگ، شیطانک، جعبه سیم گیر، صفحه استقرار گوشی ها، صفحه رو، خرک، قاب پوست از اجزاء ساز قانون هستند.
زخمه یا مضراب
عبارت است از دو حلقهٔ فلزی که از جنس نقره، ورشو، برنج و… که بطور پهن و مدور (به اندازهٔ بند دوم انگشت نشانه) ساخته شده باشد. مضرابهایی که درون حلقه قرار می گیرد از شاخ گاو، گوزن، بز کوهی و… ساخته شده است.
- طریقه مضراب زدن: اول روی یکی از سیمها به وسیلهٔ دست راست یا چپ ضربه ای بزنید (در هنگام مضراب زدن انگشتهای نشانه باید از بند آخر خم شود) به طوریکه وقتی مضراب سیم را لمس کرد صدایی که از آن برمی خیزد صاف و شفاف باشد و این در صورتی مقدور است که هر سه سیم هم صدا در یک لحظه و همزمان به صدا درآیند.
برای انتقال نیرو به مضراب در یادگیری مراحل اولیه و موقع مضراب زدن با دست راست و چپ باید انگشتی که مضراب در آن جای دارد انگشت شست را لمس کند. این عمل برای قوی شدن انگشت و مضراب مؤثر است، که باید آنرا در تمرینهای اولیه آموخت. در تمرینهای مربوط به مراحل بالاتر که اجرای ساز رفته رفته سریعتر شده و حالتهای مختلف به آن داده می شود، دیگر نیازی به تماس انگشت نشانه با شست نیست. در موقع مضراب زدن انگشت شست زیر انگشت نشانه قرار می گیرد. سایر انگشتان (سه انگشت دیگر) نه باید جمع و نه باز باشد (به حالت برداشتن مدادی که بطور افقی در جایی قرار دارد).
وسعت ساز قانون در کشورهای مختلف
ساز قانون در کشورهای گوناگون (مثل مصر، ترکیه، ارمنستان و شوروی، ایران و…) به اندازه ها و با وسعت های متفاوت ساخته شده است و به این جهت تعیین یک وسعت واحد برای ساز قانون میسر نیست.
>> قانون های (مصری) ۲۶ صدایی
>> قانون های (ترکیه) ۲۴ و ۲۵ صدایی
>> قانون های (ارمنی) ۲۲ صدایی
>> قانون های (ایرانی) ۲۷ صدایی
گردآوری: بخش هنر و سینما سرپوش
- 16
- 3