آشنایی با اجزای ساز سیتار و انواع آن

ساز سیتار معروف ترین ساز تکنواز کنسرت سنتی به شمار می رود

ساز سیتار

دسته ی ساز سیتار، بلند و کشیده است و دارای کاسه ای به شکل گلابی می باشد. این ساز که در زیر سیم های اصلی بسته می شود؛ دارای هفت سیم اصلی و ۱۱ یا ۱۳ سیم تشدید( یا همراه) است و برای نواختنش از یک مضراب فلزی استفاده می شود. وظیفه ی سیم های اصلی اینست که آواهای نغمه را تولید کنند؛ به این صورت که پس از ضربه خوردن، سیم های همراه را به صدا درمی آورند. شکل ظاهری دستان های روی دسته این ساز به صورت کمانی هستند و با استفاده از فلز ساخته شده اند.

تاریخچه ساز سیتار

كلمه Sitar، برگرفته از كلمه فارسی سه تار میباشد و معنای این واژه سه سیم است. این ساز كه از آسیای مركزی به هند آورده شده است، احتمالا متعلق به نسل لوت های دارای دسته بلند است. رونق این ساز به قرن های ۱۶ و ۱۷ برمیگردد ، همچنین در قرن ۱۸ توانست شكل كنونی خود را پیدا كند و امروزه بعنوان یک ساز غالب در موسیقی هندوستان محسوب میشود كه در هند شمالی به عنوان ساز تكنوازی با تمبورا( لوت دارای واخوان) و تبلا( درامز) و در انسامبل ها( گروه‌های موسیقی) و همچنین كاتاك( kathak) – درامای رقص کاربرد دارد. ساز سیتار در دو مدرسه ی کشور هند، مورد استفاده قرار میگیرد که از آن ها می توان به راوی شانكار و ولایت خان اشاره کرد. هر یك از این مدارس، نوع خاص Sitar خودشان( متفاوت در اندازه، شكل و تعداد سیم ها و غیره) و سیستم كوك و تنظیم خاص خودشان را برای نواختن این ساز دارند.

سیتار در دهه ۶۰ میلادی، تأثير به سزایی بر روی برخی از اجراهای راک داشت؛ حتی نوازنده گیتار گروه راک آمریکایی به نام جورج هاریسون توانست پس از یادگیری نوازندگی این ساز، چندین قطعه مختلف را ضبط کند.

بسیاری از موسیقیدانان در همان دوران با کپی کردن صدای سیتار بر روی گیتار، در اجراهای خود از سیتار الکتریک استفاده کردند.

دختر شانکار به نام آنوشکا در اوایل قرن بیست و یکم، در این ساز به نوازنده ای چیره دست تبدیل شد و همین امر باعث شد تا او برای اجرا و ضبط موسیقی براساس فرهنگ موسیقیایی کشور هند به موسیقی دانان نقاط مختلف دنیا بپیوندد.

انواع ساز سیتار

انواع مختلفی از ساز سیتار وجود دارد که از نطر شکل کاسه و شمار سیم ها با هم متفاوتند. بطور کلی ساز سیتار، متشکل از سه دسته ی زیر میباشد :

> نوع اول ساز سیتار، ۷ سیم اصلی دارد و هیچ سیم تشدیدکننده ای ندارد.

> نوع دوم ساز سیتار، ۷ سیم اصلی دارد و علاوه‌براین دارای ۱۱ یا ۱۳ سیم تشدیدکننده می باشد.

> نوع سوم ساز سیتار، همانند نوع دوم این ساز میباشد با این تفاوت که در بالای دسته ساز، یک کاسه اضافی وجود دارد که بجای شدت دهنده صدا، بیشتر جنبه ی تزئینی دارد.

اجزای ساز سیتار

>> Bada ghoraj یا خرک اصلی:

جنس خرک اصلی ساز سیتار در زمان گذشته از استخوان بوده است درحالیکه امروزه از پلاستیک یا پلی متیلین برای ساخت این ساز استفاده می شود. به مرور زمان، سیم های ساز باعث ساییدگی سطح خرک میشود که در چنین شرایطی به« جاواری» نیاز دارد. صرفا افراد خاصی می توانند جاواری که یک هنر پیچیده است را انجام دهند.

ساز سیتار در خارج از هند نیز شناخته شده است

برای ساخت خرک در سیتارهای کربنی از مواد کامپوزیتی استفاده شده است که دربرابر ضربه و خراش از مقاومت بسیار بالایی برخوردار است.

>> باج تار Baj Tar:

به سیم اصلی ساز سیتار که در میانه دسته قرار دارد، باج تار می گویند. از این سیم در تکنیک های اصلی نوازندگی سیتار استفاده میشود.

>> گوشی تنظیم کننده سیم اصلی Baj Tar Kunti:

گوشی تنظیم کننده سیم اصلی ساز سیتار دارای اندازه و شکل یکسانی با گوشی های سیم اصلی می باشد.

>> چیکاری تار Chikari Tar:

به سیم های چیکاری که در یک گروه سه تایی، نزدیک به هم هستند و به صورت یک دسته سیم نواخته میشوند ، چیکاری تارها میگویند. این سیم ها بعنوان سیم های واخوان، مورد استفاده قرار میگیرند. این سیم ها با الگوهای مختلفی نواخته میشوند؛ یعنی در هر زمان با باج تار به صورت یک در میان، نواخته میشوند و همچنین اجازه میدهند که نت های پیچیده را بنوازید.

>> دندی Dandi:

به دسته یا گردن سیتار، دندی اطلاق میشود که علت تشدید صدا در داخل آن، تو خالی بودنش می باشد. معمولاً جنس دسته در سازهای سنتی از چوب ساج یا سرو است. از این رو این دسته ها با گذشت زمان دچار تاب و پیچش می شدند. امروزه با استفاده از چوب محکم و مقاوت تری، دسته را می سازند.

>> بدنه سیتار Kadu ka tumba:

با توجه به حساس و شکننده بودن بدنه ی ساز سیتار، این ساز به مراقبت بسیار زیادی احتیاج دارد ولی جنس برخی از سیتارهای امروزی از فیبر کربنی است که مقاومت بسیاری دربرابر فشار و صدمات مختلف دارند.

>> پاردا Parda:

به پرده های ساز سیتار، پاردا میگویند. شکل ظاهری این پرده ها برای قرارگیری بر روی دسته و بالای سیم های کمکی، خمیده است. اتصال این پرده ها به دسته از طریق سیم هایی قوی میباشد که مجوز حرکت به سمت بالا و پایین روی دسته را برای تنظیمات یا کوک های مختلف می دهد.

>> Pickguard در ساز Sitar:

Pickguard نام یک قطعه تزئینی در ساز سیتار به منظور پنهان کردن محل اتصال دسته و بدنه میباشد که معمولاً با طرح های گل های قلم زنی شده به صورت استادانه ای تزیین شده است. سیتارهای کربنی در این قسمت یکپارچه اند و قابلیت ساخت این نوع سیتارها بدون pickguard وجود دارد ولی این قسمت برای زیبایی، همچنان در این نوع سیتارها وجود دارد.

>> تبلی( tabli) در ساز Sitar:

به صفحه صدای اصلی ساز سیتار، تبلی می گویند. این قطعه بهمراه جاواری، بر روی صدای این ساز، تأثير به سزایی دارد. جنس تبلی در زمان گذشته از یک قطعه چوب ضخیم ساج یا tun بود. با استفاده از فیبرهای کربنی، تبلی های سیتارهای کربنی را میسازند که یک طرح داخلی اختصاصی شبیه تبلی های چوبی دارد.

ساز سیتار یکی از سازهای زهی کشور هندوستان است که دارای دسته ای بلند و کشیده است

>> تار( Tar) در ساز Sitar:

نام دیگر سیم سیتار، تار می باشد.

>> تار گاهان( Tar Gahan) در ساز Sitar:

راهنمای سیم که در امتداد سیم های اصلی است و موجب هدایت سیم ها به سمت شیطانک می شود؛ تار گاهان میگویند.

>> TarafKunti در ساز Sitar:

TarafKunti در ساز سیتار، به گوشی های سیم های کمکی ساز اطلاق میشود.

>> TarafMogara در ساز Sitar:

کاربرد واشرهای حفاظتی دندی( دسته سیتار) برای سیم های کمکی است.

>> TarafTar در ساز Sitar:

به سیم های کمکی سیتار، TarafTar میگویند. نحوه ی کوک این سیم ها بر روی نت های راگا کوک می باشد و پس از نواخته شدن pitch سیم، شروع به نواختن می کنند. همین سیم های کمکی، صدای طنین دار و رزونانسی را به سیتار می دهند.

>> TardaniMogara در ساز Sitar:

TardaniMogara به پست های زهگیر گفته میشود که موجب نگهداری انتهای چرخشی سیم ها می گردد.

نحوه ی نواختن سیتار

نحوه ی نواختن ساز سیتار به اینصورتست که نوازنده باید این ساز را در حالت نشسته روی ران هایش با زاویه ۴۵ درجه نگه دارد و به وسیله یک زخمه ی فلزی، سیم هایش را به صدا در اورد. دست چپ نوازنده در همین رمان در بین سیم ها حرکت می کند و یا حرکات ظریف نت های موردنظر را انتخاب می کند.

Mind ، نام یکی از دیگر سازهای سیتار در هندوستان میباشد که به نوازندگان، قابلیت نواختن گام Minor را می دهد. نوازندگان سیتار با نواختن این گام می توانند تمام ملودی را به صورت کامل بنوازند و نوایی خلق کنند که شبیه گریه انسان است.

این ساز را با صرف زمان طولانی و تمرین جدی، به سختی می توان یاد گرفت.

تفاوت سیتار با سایر سازها

ساز سیتار با سایر سازها از این نظر ، متفاوت است که یک سیم به نام ” باج تار ” دارد. باج تار، در میانه سیتار از اصلی ترین سیم ها محسوب میشود.

ساز سیتار دارای هفت سیم اصلی و یازده تا سیزده سیم هم نوا می باشد

گردآوری: بخش هنر و سینما سرپوش