آشنایی با ساز تنبور و تاریخچه ی آن

از تنبور به عنوان سه تار باستانی ایرانیان یاد می کنند

تنبور چیست؟

بعضی از افراد نام دیگر تنبور را تنبوره نیز نامیده اند و امروزه به تنبور یک ساز محلی میگویند که در مقایسه با سه تار، دسته ای بلندتر و کاسه ای بزرگ تر و منحنی تر دارد، همچنین ۲ یا ۳ سیم و ۱۴ پرده دارد که در این ساز به فاصله اکتاو پرده بندی شده است. این ساز با استفاده از پنجه نواخته میشود و به همین دلیل این ساز با دوتار محلی و سه تار ارتباط خانوادگی دارد، چون آن ها نیز با انگشت( ناخن) به صدا درمی آیند.

تنبور، از شخصیتی عرفانی و حماسی برخوردار است و کاربرد آن برای نواختن قطعات حماسی می باشد. ساز تنبور، نام ها و شکل های متفاوتی را در نواحی مختلف پیدا کرده است. شکل ظاهری تنبور به اینصورت است که شکمی گلابی دارد و روی دسته ی دراز آن ۱۰ تا ۱۵ پرده بسته شده است. همانند سه تار، دسته این ساز بر سر ساز وصل شده است و در حقیقت سر آن به ادامه ی دسته گفته میشود که روی سطوح جلویی و جانبی آن، هر یک دو گوشی بکار رفته و به دور آن ها سیم ها پیچیده شده است. تعداد سیم های تنبور ۴ عدد است معمولاً به فواصل مختلف کوک می شود. نحوه ی نواختن این ساز معمولاً با انگشت و بدون مضراب است.

تنبور، از شخصیتی عرفانی و حماسی برخوردار است و کاربرد آن برای نواختن قطعات حماسی می باشد

تاریخچه تنبور

در خرابه های شوش بر پایه ۳ مجسمه ای که کشف شده بود، تاریخچه ی تنبور مربوط به حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد است. در ایران و سوریه، شکل ظاهری تنبور درابتدا به صورت انواع کاسه گلابی بود، پس از راه ترکیه و یونان به باختر رفت و در کشور مصر، کاسه بیضی شکلش نواخته شد. از تنبور به عنوان سه تار باستانی ایرانیان یاد می کنند که در زمان ساسانیان، خسرو پرویز و قبل از آن هم برای نواختن استفاده میشده است. ساز نوازندگانی ایرانیان، ساز تنبور نام دارد. امروزه در ایران، این ساز مرسوم شده ولی استان های کرمانشاه و کردستان و نواحی شمالی لرستان، به عنوان کانون اصلی این ساز محسوب میشود. در کرمانشاه، کردستان و نواحی شمالی لرستان، این ساز را با نام های تَمیُرَه، تَمیرَه، تموره و تمور می شناسند. در دیار بکر که یکی از منطقه های کردنشین ترکیه است، یک مدل تنبور موسوم به باقلما وجود دارد که یک کاسه ی بزرگ و ۵ تار و حدود ۲۰ دستان دارد که با مضراب نواخته می شود. 

یکی از متون پهلوی در کارنامه اردشیر بابکان  آمده که یک روز اردشیر در حال سرودن و زدن تنبور در ستورگاهش بود. در خوان چهارم، طبق روایت های افسانه ای رستم  در حال نواختن تنبور بوده و به وی مقام ته رز را و به باربد موسیقی دان دربار ساسانیان، مقام باریه را نسبت می دهند. در موسیقی الکبیر بطور گسترده فارابی به شرح توضیحات مفصل درباره ی تنبور و انواع آن و فواصل و کوک های آن پرداخته است. از این سبک ساز، افرادی نظیر ابن سینا، عبدالقادر مراغی و صفی الدین ارموی بهره برده اند. بعضی از شاعران بزرگ فارسی زبان از تنبور به کرات در آثار خود استفاده کرده اند که این شاعران عبارتند از:شیخ جنید بغدادی، فردوسی، مولوی، منوچهری دامغانی، موسوی، حافظ، نظامی گنجوی، بیدل دهلوی، وحید قزوینی و وفا کرمانشاهی.

انواع تنبور با اسامی و اشکال مختلف

از انواع تنبورمیتوان به تنبور قوچانی، شروانی، بغدادی و تیسفونی اشاره کرد و انواع دو تارنظیر چگور و قپوز است. این ساز هنوز با اشکال مشابهی در اغلب مناطق ایران نواخته میشود. با توجه به شکل ظاهری تنبور، این ساز به دو نوع تقسیم میشود:تنبور کاسه ای و چمنی. تنبور کاسه ای که یک تیکه است و تنبور چمنی که همان ترکه ای است و جنس کاسه اش از تکه های چوب می باشد. مزیت این نوع ساز، ساخت و تعمیر راحت تر آن است.

ساختمان و شکل ظاهری تنبور

با توجه به انواع ساز تنبور، میزان بلندی آن متغیر است ولی معمولاً طول این ساز بین ۸۵ تا ۹۰ سانتیمتر می باشد. ساختمان کلی تنبور شامل مواردی همچون کاسه، دسته، صفحه، خرک ها( خرک صفحه و خرک دسته)، گوشی ها، سیم گیر ها و دستان می باشد.

> کاسه:

حالت کاسه ی طنینی و آوایی تنبور، نیم گلابی است. کاسه ی تنبور نسبت به دو تار بعضی از نواحی ایران مانند دو تار خراسانی از حجم کوچکتری برخوردار است. کاسه ی تنبور با استفاده از یک رابط نسبتا بلند به نام گلو یا گلویی وصل شده می شود. این کاسه عموما از چوب درخت توت ساخته شده است و کاسه به صورت یک تکه یا يک پارچه ( که از یک تنه ی درخت با قطر مناسب و با در نظر گرفتن درست اندازه ی قطر و برخی نکات دیگر کاسه باید برش و تراشیده شود) و چند تکه که به آن چمنی نیز می گویند، تقسیم میشود.

> پرده: 

روی دسته یک نخ نازک بسته شده و به فاصله هر دو دستان، پرده گفته میشود. از گذشته، تنبور ۲ سیم داشته که اکنون ۲ سیم را به یک سیم ارتقاء داده اند.

> سیم گیر بالا:

به برجستگی پائین گوشی که شیارهایی دارد، سیم گیر بالا گفته میشود. یک قطعه ی چوب یا استخوانی که تارهای روی آن از طریق دو سه شیار به گوشی گره می خورند، شیطانک گفته میشود. در حدود ۱۵ سانتیمتری ابتدای دسته، شیطانک قرار گرفته است.

تعداد سیم های تنبور ۴ عدد است که معمولاً به فواصل مختلف کوک می شود

> صفحه: 

صفحه نازکی از جنس چوب درخت گردو بر روی دهانه کاسه که بافت ظریفی دارد، قرار گرفته و حدود ۷ تا ۱۲ سوراخِ ۲ تا ۳ میلیمتری در وسط یا در کنار صفحه قرار دارد که سبب میشود صدای تنبور نرم شود. این سوراخ ها بر روی صفحه نقش موثری در صدای تنبور دارد.

> سیم ها:

تنبور از دو وتر( سیم) همانند دو تار برخوردار است اما کم کم یک وتر دیگر به آن افزوده شد( البته در عمل دو سیم به صورت تکرار در کنار هم قرار گرفته اند وتنها برای زیاد کردن حجم صدا به صورت سه سیم می سازند). در گذشته این سیم ها از ابریشم ساخته میشدند ولی امروزه معمولاً جنس سیم اول( زیر) از سیم فولادی و جنس سیم دوم( بم) از سیم مسی می باشد. از محدوده ی خرک تا سیم گیرها، طول سیم ها حدود ۶۴ سانتیمتر می باشد. 

> دستان: 

تنبور دارای ۱۳ تا ۱۴ دستان میباشد که بر دسته در محل های معیّن وصل می شود. محل دستان ها به نظر اغلب نوازندگان مشهور، ثابت است ولی برخی نیز بر این باورند که جای تعدادی از این دستانها تغيير میکند.

> خرک: 

خرک به قطعه چوبی کوچک و محکم گفته میشود که از درخت شمشاد و گردو ساخته میشود و سیم روی آن قرار گرفته است. سیم گیر در بعضی از سازهای جدید مسولیت خرک را برعهده می گیرد.

> سیم گیر: 

به قسمت انتهایی کاسه، سیم گیر متصل میشود و سیم را به آن وصل می کنند. جنس سیم گیر از استخوان یا چوب میباشد که در انتهای صفحه تعبیه شده که تارها به آن گره زده میشود و تا انتهای دسته کشیده میشود. خرک در برخی از تنبورهای جدید، وظیفه ی سیم گیر را انجام می دهد.

> دسته:

جنس دسته ی تنبور از چوب درخت مرغوب مانند چنار، گردو  و زرد آلو می باشد. دسته برای اتصال به کاسه به رابطی به نام گلو نیاز دارد. پس از آن یک صفحه بر دهانه ی کاسه نصب می شود که از جنس چوب می باشد. شیارهایی روی دسته به نام ناو ایجاد می شود تا دستان ها بتوانند روی دسته به راحتی متصل شوند.

> گوشی: 

به قطعات بالای تنبور، گوشی گفته میشود و برای کوک کردن از آن بهره میبرند. دو تا سه گوشی( در تنبورهای نامتعارف تا پنج گوشی) از جنس چوب بید وجود دارد. تنبور دارای لانه کوک( جعبه گوشی ها) نمی باشد و در سوراخهای ایجاد شده در انتهای دسته، این گوشی ها بطور مستقیم فرو می روند.

با با توجه به انواع ساز تنبور، میزان بلندی آن متغیر است

حوزه ها و مناطق رواج موسیقی تنبور

- گوران:

قدیمی ترین مرکزی که مقام های تنبور در آن رواج دارد، گوران است و این منطقه شهرهایی نظیر گهواره و کرند و قسمتی از سرپل ذهاب را شامل میشود. منبع اصلی سنت های موسیقایی یارسان در این منطقه است که به بیان قدیمی ترین رسوم موسیقایی یارسان می پردازد. مقام های تنبور در این منطقه به صورت بکر و دست نخورده باقی مانده است که این مقامات باتوجه به شرایط جغرافیایی خاص منطقه و عجین شدن با اعتقادات آنها تعيين میشود. از سازندگان چیره دست ساز تنبور می توان به اسدالله فرمانی اشاره کرد.

- کرمانشاه و صحنه و قسمتی از لرستان:

بعد از منطقه گوران، مناطق دیگری وجود دارد که از قدیمی ترین مرکز رواج مقام های تنبور به شمار میرود که از آن ها می توان به شهرستان کرمانشاه و صحنه و کنگاور و کوهدشت و نورآباد و منطقه دلفان و قسمت هایی از لرستان اشاره کرد.

- ترک های پیرو آئین یارسان در استان های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی ، قزوین، زنجان و تهران و حومه آن:

سومین گروهی که مقامات تنبور بین آنها مرسوم است، ترک های پیرو آئین یارسان در استان های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی ، قزوین، زنجان و تهران می باشند. این گروه در مقایسه با دو گروه مذکور بالا به موجب تفاوت زبان و دوری از مراکز اصلی یارسان محدودیت های بیشتری دارند.

- کردهای عراق:

گروهی از کردهای عراق که به کاکه ای شهرت دارند و به خاطر زبان مشترک با منطقه گوران احتمالاً با مشکلات کمتری برای اجرای مقام های تنبور مواجه هستند.

شیوه نواختن تنبور

برای نواختن تنبور از پنج انگشت هر دست استفاده می شود. برای نوازندگی به شیوه معمول، ابتدا هر یک از انگشتان دست چپ روی یک خانه، سپس چهار انگشت پیاپی روی نیم پرده و در آخر، شست بین انگشت نشان و انگشت بزرگ تر می نشیند و همچنین برای سیمِ بم از انگشت شست استفاده می شود.

برای نواختن تنبور از پنج انگشت هر دست باید استفاده کنید

افرادی که ساز را به صورت « افقی» می نوازند، افراد با مهارتی نیستند( همانطور که در ویولون کلاسیک غربی یا سیتار هندی رایج است)، درحقیقت نواختن دقیق و ماهرانه تنبور در طی آموزشهای هنری و معنوی باعث میشود که مواردی همچون آرایه های صوتی، صدادهی شفاف و سلاست جملات همراه با آرامش، بدون کشش عضلانی و عصبی و با دستیابی به تمرکز روحانی را بدست آورد. از بارزترین عوامل فنی که در اجرا نقش بسزایی دارند، می توان به ضرب قوی با چهار انگشت، شُرِّ طولانی( غلتِ صدا)، شُرِّ ساده و نیز ضربات خاصی که گاه برخی نوازندگان از مکاتب دیگر موسیقی ایرانی دریافت می کنند، مانند دو تارنوازی یا سه تارنوازی اشاره کرد. 

شیوه کوک تنبور

امروزه نت دوی دیاپازن بعنوان مینای صداهای موسیقی در سازها محسوب میشود که ریشه در سازهای شاخص موسیقی ایرانی دارد. به همین دلیل صدای سازهای ایرانی بخاطر مبالغه در زیرشدن از اعتدال خارج میشود و اکثر صداها خشک و بدون طنین شده و از حالت اصلی خود خارج میشود. مبنای صداهای موسیقی نت در گذشته چه درموسیقی ایرانی و چه در موسقی جهانی، لا بوده است. تا به حال این امر در تنبور مراعات شده یعنی دست باز یا مطابق دو سیم اول که سیمهای اصلی تنبور به شمار میروند ، معمولاً با نت لا برابر است.

گردآوری: بخش هنر و سینما سرپوش