صدرنشینی تاجیک ها در مسابقه شاهنامه های سینمایی

ما ایرانی‌ها روی گنج خوابیده‌ایم؛ گنجی که اصلاً به چشممان نمی‌آید و آن، فرهنگ و ادبیاتمان است؛ کاش بیدار شویم و ببینیمش. البته گاهی به سراغش می‌رویم، نگاهی گذرا به آن می‌اندازیم و باز رویمان را برمی‌گردانیم و به سمت دیگری مایل می‌شویم. نتیجه‌اش هم این می‌شود که ناگهان خبردار می‌شویم فلان کشور، فلان ادیب و موسیقی‌دان ایرانی را به نام خودش مصادره کرده است.

چند روزی داد و بیداد راه می‌اندازیم و تمام. فراموش می‌کنیم و باز روز از نو، روزی از نو. این داستان غم‌انگیز برخورد ما با مفاخر و مشاهیر ادب و هنرمان است. ادبیات فارسی گنجی تمام نشدنی با ظرفیت‌های فراوان برای ارائه است.

شاهنامۀ فردوسی تنها یکی از متن‌هایی است که قابلیت‌های بسیاری برای شناساندن و دیده شدن دارد؛ از جمله قابلیت تصویری و نمایشی شدن. اگر از یک شهروند ایرانی بخواهیم یک اثر سینمایی یا تلویزیونی با محوریت داستان‌های شاهنامه را نام ببرد، فکر می‌کنید چه جوابی خواهد داد؟ در عوض، آن سوی مرزهای ایران،  به ویژه در تاجیکستان، قدرِ این گنج را حسابی می‌دانند؛ تاجیک ها شش دهه است که درباره مفاخر ادبیات کلاسیک فارسی، فیلم می سازند.

تاجیک‌ها برای ادبیات کلاسیک فارسی چه کرده‌اند؟

 جالب است بدانید رئیس اتحادیه سینماگران تاجیکستان درباره آثار سینمایی این کشور که حدود ۹ میلیون نفر جمعیت دارد، گفته است: «بهترین فیلم‌های ما در تاجیکستان بر اساس داستان‌های شاهنامه ساخته شده‌اند که ما از آن‌ها به عنوان فیلم‌های فاخر یاد می‌کنیم». تازه‌ترین فعالیت تاجیک‌ها درباره شاهنامه و فردوسی، اجرای نمایش «فردوسی» به کارگردانی عثمان اف در فروردین ماه امسال بود که در شهر دوشنبه روی صحنه رفت. همین کارگردان در سال ۱۳۸۷ برای اجرای نمایش «رستم و سهراب» در جشنواره تئاتر فجر ایران، جایزه بهترین نمایش و قربان صابر برای اجرای نقش سهراب جایزه بهترین بازیگر نقش مرد را دریافت کرد.

 یکی دیگر از آثار نمایشی تاجیک‌ها فیلم سینمایی «رستم و سهراب» است که در سال ۱۹۷۱ میلادی(۱۳۵۰ شمسی) و در دوران اتحاد جماهیر شوروی ساخته و با استقبال فراوانی مواجه شد. بوریس کیمیاگروف، کارگردان این فیلم، دو فیلم دیگر با نام‌های «رستم» و «داستان سیاوش» هم ساخته است. همین کارگردان در سال ۱۹۵۸ میلادی(۱۳۳۷ شمسی) فیلم «سرگذشت یک شاعر» را هم درباره رودکی سمرقندی، پدر شعر فارسی تولید کرد.

دانشگاه و سینما راه خود را می‌روند

وقتی از دکتر محمدرضا ترکی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی درباره توجه ویژه تاجیک‌ها به ادبیات فارسی به ویژه شاهنامه پرسیدیم، به خراسان گفت: «تاجیک‌ها هم مانند ما فارسی‌زبان هستند و از این راه برای خود هویت‌سازی می‌کنند. در حالی که متاسفانه ما دغدغه‌ای در این زمینه نداریم ولی آن‌ها بسیار فعال هستند». دکتر ترکی با بیان این که دغدغه سینما و تلویزیون ما موضوعاتی مانند عشق‌های چند ضلعی و... است، اضافه کرد: «دانشکده‌های هنر نگاهی کاملاً غرب‌گرا دارند و دانشکده‌های ادبیات هم هیچ ارتباطی با آن‌ها ندارند. بسیاری از سینماگران و فیلم‌سازان ما هم با متون ادبی آشنا نیستند بنابراین دغدغه کار دربارۀ هویت ایرانی برایشان مطرح نیست».

نگاه فرمایشی ما به فردوسی

استاد مهدی سیّدی، مورّخ، ادیب و خراسان‌پژوه برجسته در گفت‌وگو با خراسان درباره آثار فاخر نمایشی که با استفاده از ظرفیت‌های شاهنامه در ایران ساخته شده است، از نمایش فاخر دکتر قطب الدین صادقی به نام «هفت‌خان رستم» نام برد و گفت: «ما از ظرفیت‌های شاهنامه به درستی بهره نبرده‌ایم. این که ما در این سال‌ها به جز ساخت تعداد اندکی اثر نمایشی، کاری به شاهنامه نداشته‌ایم به معنای ظرفیت نداشتن آن نیست در حالی که تاجیک‌ها این فرهنگ و اساطیر را هویت خود می‌دانند.

آن‌ها هویتشان را با حفظ زبان فارسی زنده نگه داشته‌اند. شاهنامه فردوسی، آثار رودکی، سعدی و حافظ برای آن‌ها مثل یک قایق نجات است و ظرفیت‌های نمایشی این متون را به کار می‌گیرند. دوشنبه، پایتخت تاجیکستان به شهر هیکل‌ها(مجسمه‌ها) معروف است. به این دلیل که مجسمه‌های بسیاری از شاعران و دانشمندان فارسی زبان در خیابان‌های آن به چشم می‌خورد». این پژوهشگر درباره غفلت ایرانی‌ها از ظرفیت شاهنامه و ادبیات فارسی گفت: «من سال‎‌ها مدیر مجموعه آرامگاه فردوسی بودم و متاسفانه بعضی مسئولان خیلی علاقه‌ای به فردوسی و شاهنامه نداشتند.

نگاه بسیاری از ما به شاهنامه، فرمایشی و صوری است و آموزنده نیست. گاهی همایشی برگزار یا تنها به روایت صرف داستان‌های شاهنامه بسنده می‌کنیم، در حالی که لابه‌لای این داستان‌ها حکمت، پند و معرفت است». نویسنده کتاب «پنج گفتار در زمان و زندگی فردوسی» در پایان به این نکته اشاره کرد که در طول سال‌هایی که در محیط دانشگاهی حضور داشته است، حتی یک بار هم پیش نیامده که فیلم ساز و کارگردانی بیاید و درباره ساخت طرحی از شاهنامه راهنمایی بخواهد یا نگاهی عمیق و جدی به این متن حماسی داشته باشد.

الهه آرانیان