چرا موسیقی ایران به شاهنامه فردوسی بی توجه است؟

 این روزها قرار است نام های بزرگی «شاهنامه» بخوانند. «همایون شجریان» و «سهراب پورناظری» قرار است تابستان اثری را روی صحنه ببرند که برگرفته از داستان های شاهنامه است و از آن طرف، «شهرام ناظری» و «حافظ ناظری» نیز شاهنامه خوانی خواهندکرد.

این اتفاق خوبی است؛ اتفاق خوبی است اگر به این مسئله توجه کنیم که در این سال ها، «فردوسی» در موسیقی ایران بسیار غریب بوده و آثار چندانی از او به اجرا درنیامده است؛ نکته جالب آنکه دو خواننده ای قرار است بار دیگر از شاهنامه بخوانند که پیش از این نیز فعالیت هایی در این زمینه داشته اند؛ استفاده از ضرب زورخانه را نخستین بار پرویز مشکاتیان در موسیقی ایرانی رواج داد؛ اما چرا فردوسی در موسیقی ایران تا این اندازه غریب است؟

شاهنامه خوانی چیست؟

«شاهنامه خوانی» را خواندن اشعار شاهنامه فردوسی به آواز مخصوص می گویند که در گذشته در مجالس اشراف و درباریان اجرا می شده و همچنین در قهوه خانه ها به اجرا درمی آمده است. شاهنامه خوانی در مجالس خوانین به صورت نشسته و در قهوه خانه ها به صورت ایستاده اجرا می شده است. اما اجرای این اشعار با موسیقی نیز همراه بوده است و معمولا یک ساز نیز شاهنامه خوان را همراهی می کرده است.

«شاهنامه خوانی» با «نقالی» تفاوت هایی اساسی دارد و اگر «نقال» تلاش می کند تا داستان هایش را با هیجاناتی خاص تعریف و نوعی نمایش تک نفره اجرا کند؛ شاهنامه خوان تنها به روایت این آثار می پردازد. شاهنامه در عین آن که نتیجه و ثمره نهضت بزرگ ملی ایرانیان در احیای مفاخر ملی بود، خود نهضت تازه ای در نظم داستان های حماسی ایجاد کرد و به همین خاطر در فرهنگ گذشته ایرانیان نقشی مهم داشته است.

این مراسم ها غالبا با حضور چند شاهنامه خوان برگزار می شد که یکی پس از دیگری می خواندند. برای مثال در چهار محال و بختیاری گاه مصراع یا بیتی از شاهنامه را سایر شاهنامه خوان ها در جواب شاهنامه خوان تک خوان به صورت گروهی پاسخ می داده اند.

از جمله این آثار می توان به «ناونده» (گردن بند) به تنظیم آهنگ مجتبی صادقی و خوانندگی بهروز احمدی اشاره کرد. بخشی از این اثر به یک سنت کهن ایل بختیاری برای شاهنامه خوانی اختصاص دارد که در واقع این بخش از کار، ماهیتی ملی دارد و صرفا در حوزه یک فرهنگ بومی ارزیابی نمی شود. خواننده اثر، با استفاده از شیوه شاهنامه خوانی مناطق لرنشین، ابیاتی چند از منظومه سترگ حکیم ابوالقاسم فردوسی را ارائه می دهد.

شاهنامه و موسیقی

با خواندن شاهنامه می توان اطلاعاتی شگرف از تاریخ موسیقی ایران به دست آورد. این اطلاعات نشان می دهد، فردوسی اطلاعات دقیقی از سازهای موسیقایی داشته و می دانسته چه سازی در چه مجلسی بیان می شده است.

ساز و نوای موسیقی ایرانی از آغاز دوره اساطیری پیشدادیان- ظهور کیومرث- تا پایان سلسله ساسانیان- مرگ یزدگرد سوم- در سراسر این سرزمین اهورایی طنین انداز بود. برای مثال «بهرام گور» همیشه از حضور چنگ نواز ماهری در شکارهایش بهره می برده است. «آینه پیل» (ساز رزمی)، بربت، بوق، تبیره (ساز کوبه ای با پوست)،

تنبور، جام (ساز رزمی)، جرس، چلب (سنج)، چنگ، دف، رباب، رود، رویینه خم (ساز رومی)، زنگ، شندف (ساز کوبه ای با پوست)، شیپور، طبل، عود، کرنای، کوس، گاودم (ساز بادی)، نای نای رویین و نفیر از جمله سازهایی هستند که فردوسی در شاهنامه به آنها اشاره کرده است.

چرا از شاهنامه خوانده نمی شود؟

«آواز اساطیر»، «درفش کاویان»، «سیمرغ» و چند اثر محدود دیگر هستند که برای تمامی اشعارشان از یکی از مهم ترین شاعران ایرانی استفاده کرده اند. البته که تلاش های دیگری نیز در این زمینه انجام شده؛ اما این سه اثر را می توان شاخص ترین آثاری دانست که در این حوزه به اجرا درآمده اند؛ اما دلیل دوری موسیقی دانان ایرانی از این اثر چیست؟ آنها یکسان بودن وزن اشعار شاهنامه را مهم ترین دلیل می دانند و به همین خاطر است که اغلب از «غزل» برای بیان موسیقایی کارهای خود بهره گرفته اند. با این همه آثاری که با الهام از شاهنامه ساخته شده اند، همگی تجربه های موفقی در این زمینه بوده اند.

آواز اساطیر

شهرام ناظری، حدود دو دهه پیش «آواز اساطیر» را براساس اشعار شاهنامه به زبان کردی خواند. این آلبوم که به «شاهنامه کُردی» و «نغمه های ساسانی» نیز معروف است، نام آلبومی است با آهنگسازی و نوازندگی علیرضا فیض بشی پور ساخته شده و دربردارنده مقام های باستانی ساز تنبور است که دف و دهل این اثر را «حافظ ناظری» نواخته است. شهرام ناظری در آلبوم «آواز اساطیر» آوازهای قدیمی ایران را عرضه کرده است و شاید به گونه ای تجربه های خود را در این زمینه نشان داده است.

درفش کاویانی

«درفش کاویانی» نیز تجربه دیگری از این خواننده با آهنگسازی «فرید الهامی» است و در آن داستان کاوه آهنگر و درفش کاویانی بیان شده است. ناظری در این اثر یک بار دیگر با ساز مقامی تنبور، حماسه سرایی (شاهنامه خوانی) کرده و در این اثر موسیقایی آواهای چندهزار ساله «هوره» و «مور» و همچنین مقام های باستانی تنبور را اجرا کرده است.

قطعات ابتدای این اثر با آوای گات ها آغاز می شود و بخش های مختلف آن عبارتند از پادشاهی ضحاک، تولد فریدون، ضحاک در  جست و جوی فریدون، کاوه آهنگر و انتهای داستان که شامل داستان نابودی ضحاک است؛ آواخوانی (براساس آواهای باستانی هوره و مور)، پادشاهی ضحاک، تولد فریدون، تکنوازی تنبور، ضحاک در جست و جوی

فریدون (براساس مقام مجنونی و شاهنامه خوانی)، خروشیدن کاوه دادخواه، قیام کاوه آهنگر، کاوه آهنگر (براساس مقام سحری و شاهنامه خوانی)، برافراشتن درفش کاویانی (ضرب زورخانه و باستانی) و همچنین به بند کشیده شدن ضحاک در کوه دماوند توسط فریدون (نبرد نور و ظلمت).

سیمرغ

اما «همایون شجریان» نیز در این زمینه اثری به نام «سیمرغ» را به آهنگسازی «حمید متبسم» اجرا کرده است. این اثر در «چهارگاه»، «همایون»، «اصفهان»، «ماهور» و «نوا» ساخته شده و داستان «زال» را روایت می کند. «سیمرغ» با ارکستر بزرگ سازهای ایرانی اجرا شد. این اثر سال ۸۹ نخستین اجرای خود را با رهبری محمدرضا درویشی در استادیوم تنیس ورزشگاه انقلاب انجام داد و سپس اجرای این کنسرت با رهبری آهنگساز در تالار وحدت ضبط شد. در این ارکستر به جز ساز مثلث از هیچ ساز غیرایرانی دیگری استفاده نشده، سازهای این ارکستر شش تار، سه عود، سه بم تار، شش کمانچه، سه قیچک آلتو و دو قیچک تنبور، یک سنتور بودند و سه نوازنده ساز کوبه ای و هشت خواننده کر زن و مرد «همایون شجریان» را یاری کردند.

خشت و خاک

«علیرضا قربانی» هم اثری با نام «خشت و خاک» را با آهنگ سازی صادق چراغی روی اشعار فردوسی ارائه داده است. این اثر موسیقایی با استفاده از اشعار فردوسی و در فضای موسیقی و سازبندی کاملا سنتی ساخته شده است و از سازهایی نظیر بالابان،

دونلی، تنبور، دوتار و سازهای کوبه ای که به نوعی جزو سازهای فراموش شده به حساب می آیند، در این اثر استفاده شده است. فضای موسیقی آلبوم «خشت و خاک» حماسی و در بعضی مواقع رمانتیک است. به نظر می رسد قربانی در ارائه این آلبوم تمام تلاشش را کرده که در ارائه اشعار فردوسی کوتاهی نکند.

نکته جالب البته ارائه همزمان لحن حماسی کنار وجوه دراماتیک و درس آموز اشعار فردوسی است که قربانی آن را با صبر و درک و دریافت خوب ارائه داده است. آوازش قدمت دارد و صلابت؛ جنس صدا و توانا