نحوه دور زدن تحریم‌های نفتی از سوی روسیه؛ آشنایی با شبکه خاکستری مسکو

به گزارش جهان صنعت، در طول نزدیک به یک‌سالی که از شروع جنگ اوکراین می‌گذرد، شرکت‌های غربی در حالی از تجارت، حمل‌و‌نقل و بیمه نفت روسیه خارج شده‌اند که اکنون جای آنها را تازه‌واردان مرموزی گرفته‌اند که برای فروش نفت‌خام به روس‌ها کمک می‌کنند. دفاتر این شرکت‌ها نیز نه در ژنو، بلکه بیشتر در هنگ‌کنگ و دوبی مستقر است. به همین دلیل است که امروز بسیاری از کارشناسان معتقدند که سیستم جهانی انرژی، پراکنده‌تر، تقسیم شده و در عین حال خطرناک‌تر از گذشته شده است.

هر چند روس‌ها در سال ۲۰۲۲ و در اوج تحریم‌ها توانسته‌اند تقریبا دو برابر بیشتر از سال ۲۰۲۱ نفت و گاز فروخته و ۲۲۰ میلیارد دلار درآمد کسب کنند، اما از ماه دسامبر و اعمال تحریم جدید روی نفت روسیه، واردات نفت‌خام از روسیه از طریق دریا ممنوع شده و کشتی‌های روسی نیز تنها در شرایطی می‌توانند از خدمات لجستیک و بیمه شرکت‌های غربی استفاده کنند که محموله‌هایشان زیر ۶۰ دلار در هر بشکه قیمت داشته باشد. حالا در شرایطی که قرار است در حدود یک هفته دیگر تحریم‌های جدیدتری برای بخش انرژی روسیه وضع شود، برای مسکو پیدا کردن کانال‌های جایگزین برای فروش نفت و گاز ضروری است.

طبق گزارشی که اخیرا نشریه اکونومیست منتشر کرده است، تحقیقات نشان می‌دهد که زیرساخت‌های جدید حمل‌و‌نقل و تامین مالی در سایه برای فروش نفت روسیه به شدت در حال گسترش بوده و بازارهای خاکستری ایجاد شده عملا در حال به چالش کشیدن تحریم‌های غربی است.

سایه‌های خاکستری

هر چند صادرات روسیه پس از نخستین تحریم‌های اروپا در ماه دسامبر کاهش یافته، اما اکنون شواهد نشان می‌دهد که مسکو تنها بعد از دو ماه به میزان صادرات ماه ژوئن دست یافته است. مطابق انتظاری که از قبل نیز وجود داشت، چین و هند بزرگ‌ترین مشتریان نفت روسیه در این مدت بوده‌اند. اما مساله زمانی تعجب‌برانگیز می‌شود که حجم محموله‌ها به مقاصد ناشناخته نیز افزایش یافته است. در واقع نفت روسیه که زمانی به راحتی قابل ردیابی بود، امروز از طریق کانال‌های غیررسمی و سایه بیشتر در حال توزیع شدن است. در اول ژانویه، بزرگ‌ترین شرکت‌های بیمه جهان تصمیم گرفتند دیگر حمل‌و‌نقل از بنادر روسیه را پوشش ندهند. با این حال در سر دیگر ماجرا، تجارتی در جریان است که با استفاده از تانکرهای قدیمی و فرستنده خاموش به سمت مشتریان خاص و مخفی فرستاده می‌شود.

به عنوان مثال اخیرا چندین نفتکش بزرگ که قبلا در خلیج‌فارس لنگر انداخته بودند، در حال حمل محموله‌های کشتی‌های کوچکتر روسی در آب‌های جبل‌الطارق مشاهده شده‌اند. در این میان عمان و امارات متحده عربی که در ده ماهه اول سال ۲۰۲۲ بیشتر از مجموع سه سال گذشته نفت روسیه وارد کرده‌اند، به نظر می‌رسد بخشی از آن را با هم ترکیب کرده‌اند و دوباره به اروپا فروخته‌اند. همچنین مالزی دو برابر بیشتر از آنچه می‌تواند نفت‌خام به چین صادر می‌کند که ناظران معتقدند احتمالا بخشی از آنها مرتبط با نفت روسیه باشد.

در واقع مساله مهم این است که از آنجا که شرکت‌های روسی همچنان می‌توانند نفت را به صورت قانونی و البته با سقف قیمت تعیین شده به بیشتر کشورهای جهان بفروشند، اما بیشتر نفت‌خام روسیه اکنون از طریق شبکه‌های خاکستری و بدون رعایت سقف تعیین شده قیمتی به فروش می‌رسند. در همین رابطه برخی کارشناسان معتقدند این شبکه خاکستری و پراکنده بر سه ستون اصلی متکی است: یک گروه جدید از معامله‌گران، یک ناوگان نفتکش بزرگ و رو به رشد و منابع جدید مالی.

نفت‌خام روسیه قبلا توسط بازوهای تجاری تولیدکنندگان روسی، شرکت‌های نفتی بزرگ غربی و بازرگانان سوییسی در خارج از کشور فروخته می‌شد. اینها بیشتر در ژنو مستقر بودند، اما به نظر می‌رسد اکنون این فرمول تغییر کرده است. رابین میلز از شرکت مشاوره قمر انرژی در گفت‌و‌گو با اکونومیست، تخمین می‌زند که از زمان شروع جنگ، بیش از ۳۰ واحد تجاری روسی در دوبی دفاتر خود را راه‌اندازی کرده‌اند. همچنین با عقب‌نشینی تجار غربی، اکنون تازه‌واردانی از کشورهایی نظیر هند، سریلانکا و ترکیه جایگزین آنها شده‌اند؛ تجاری که اکثر آنها پیش از این سابقه معامله نفتی با روسیه را نداشته‌اند.

در این میان با وضع تحریم‌های لجستیکی که از طریق اتحادیه اروپا اعمال شده، بازار نفتکش‌های دست دوم نیز به ناگهان رونقی بی‌سابقه گرفته است. به گفته یکی از کارگزاران کشتی و نفت، سال گذشته میلادی نزدیک به ۲۰۰ کشتی نفتکش معامله شده‌اند که ۵۵ درصد بیشتر از میزان معامله نفتکش در سال ۲۰۲۱ است. البته بیشتر این کشتی‌ها با ظرفیت یک میلیون بشکه بودند که برای پهلوگیری در بنادر روسیه مناسب هستند.

همچنین تقاضا برای کشتی‌های Aframaxes به قدری زیاد بوده که اخیرا تعداد کمی از آنها به قیمت ۳۵ میلیون دلار فروخته شده‌اند. علاوه بر این گفته می‌شود ناوگانی که روسیه می‌تواند برای دور زدن سقف قیمت از آن استفاده کند، اکنون ۳۶۰ کشتی دارد که معادل ۱۶ درصد از موجودی نفتکش‌های جهانی است. به همین دلیل است که برخی کارشناسان می‌گویند، اگر همه کشتی‌های غربی نیز حمل‌و‌نقل نفت روسیه را تحریم کنند، باز هم ناوگان در سایه این کشور همچنان برای حفظ جریان صادرات نفت‌خام روسیه در سطح فعلی کافی خواهد بود.

ورود تازه‌واردان

از سوی دیگر با رونق گرفتن کسب‌و‌کار، واسطه‌های جدید مجبور به یافتن تامین‌کنندگان مالی برای سرمایه‌گذاری و بیمه عملیات خود هستند. توانایی نگهداری میلیون‌ها بشکه نفت بدون سرمایه‌گذاری، با استفاده از خطوط اعتباری تقریبا نامحدود از بزرگ‌ترین بانک‌های جهان، برای مدت طولانی یکی از عناصر حیاتی تجارت نفت بوده است. در مورد نفت روسیه که اکنون بانک‌های غربی از آن دوری می‌کنند، دیگر چنین چیزی امکان‌پذیر نیست.

به همین دلیل تجارت در سایه به واسطه اعتبار دولتی روسیه تقویت شده و واسطه‌ها نیز پس از دریافت پول خود، هزینه محموله‌های دولت را می‌پردازند. علاوه بر این بانک‌های خلیج‌فارس نیز اکنون به صورت فزاینده‌ای در حال امضای چک‌ها هستند.

البته هر چند در تجارت و حمل‌و‌نقل نفت بحث ایمنی و بیمه اهمیتی فوق‌العاده داشته و تقریبا در انحصار کشورهای غربی قرار دارد، اما روس‌ها برای این قضیه نیز راهکاری پیدا کرده‌اند.

از ماه دسامبر شرکت‌های روسی که اغلب در تجارت کشتیرانی تازه‌کار محسوب می‌شوند، جهت ارائه بیمه بار و کشتی وارد عمل شده‌اند. کارشناسان بیمه بر این باورند که برخی از بنادر خدمت‌رسانی به کشورهایی که از نفت‌خام روسیه استفاده می‌کنند (به ویژه هند) سطح پوشش مورد نیاز نفتکش‌های ورودی را کاهش داده‌اند. از سوی دیگر گفته می‌شود چین و هند نیز در حال خرید بیشتر نفت روسیه هستند، زیرا ذخیره آنها کمتر از دوسوم در برخی مخازن پر بوده و شواهد نشان می‌دهد چینی‌ها در سوم ژانویه امسال، سهمیه صادرات نفت پالایش شده خود را تقریبا ۵۰ درصد نسبت به سال گذشته افزایش داده‌اند که این امر می‌تواند مقدمه‌ای برای خرید نفت‌خام بیشتر از روسیه و فروش فرآورده‌های پالایش شده از طریق این نفت باشد.

علاوه بر این کارشناسان معتقدند انگیزه‌های پیروی کردن از سقف قیمت تعیین شده نفت روسیه نیز در حال کاهش است. در این رابطه ولادیمیر پوتین فرمانی را صادر کرده مبنی بر اینکه فروش نفت به شرکت‌هایی که سقف قیمتی را رعایت می‌کنند، ممنوع شود. البته افزایش قیمت نفت و نیز تخفیفاتی که روسیه برای فروش نفت اعمال می‌کند، احتمالا چنین فرمانی را تضعیف می‌کند. در واقع بسیاری از تحلیلگران معتقدند که افزایش تقاضای نفت از سوی چین، همراه با کاهش سرمایه‌گذاری روی عرضه نفت جدید، قیمت نفت برنت را می‌تواند در نیمه‌های سال ۲۰۲۳ به ۱۰۰ دلار برساند. در چنین سناریویی مطمئنا قیمت نفت اورال نیز جهش می‌یابد و سایر خریداران را برای ورود به معامله خاکستری نفت ترغیب خواهد کرد.

علاوه بر این احتمالا ‌دور جدید تحریم‌ها نیز به تجارت خاکستری نفت رونق بیشتری خواهد داد. در ماه دسامبر و با وجود تحریم‌های گسترده روسیه، اروپا روزانه یک میلیون بشکه گازوییل و سایر محصولات فرآوری شده که معادل ۵۵ درصد صادرات روسیه را تشکیل می‌دهند، خریداری کرده است.

البته از آنجا که هند و چین تقاضای کمی برای محصولات فرآوری شده نفت روسیه دارند، روس‌ها احتمالا به سمت بازارهای کوچکتر مانند برزیل و مکزیک سوق پیدا خواهند کرد. همچنین استراتژی آنها بیشتر معطوف به صادرات نفت‌خام خواهد شد. به همین دلیل است که تجارت خاکستری نفت مزایای زیادی برای روسیه خواهد داشت. این کشور بیشتر حجم صادرات خود را خارج از کنترل واسطه‌های غربی انجام می‌دهد که باعث می‌شود قیمت‌گذاری به صورت غیرشفاف رقم بخورد. همچنین واسطه‌های بازار خاکستری که هزینه‌هایی مانند حمل‌و‌نقل را دریافت می‌کنند، کانالی را برای انتقال پول به حساب‌ شرکت‌های خارج از کشور ارائه می‌دهند که کرملین احتمالا می‌تواند بر آنها تاثیر بگذارد.

همچنین دور زدن تحریم‌ها از سوی روسیه می‌تواند اثرات جانبی منفی برای سایر نقاط جهان داشته باشد. این مساله مقوله‌ای ژئوپلیتیک است. در ماه دسامبر چندین شرکت بزرگ غربی از جمله اکسون موبیل و شل، اعلام کردند که دیگر با تانکرهایی که نفت روسیه را حمل می‌کنند، همکاری نخواهند کرد. تجارت نفت در چنین شرایطی می‌تواند به تجارت مخاطره‌آمیز تبدیل شود. امروز بخش فزاینده‌ای از نفت جهان توسط شرکت‌هایی بدون شهرت با کشتی‌های فرسوده‌ای که سفرهای طولانی‌تر و دشوارتر از قبل انجام می‌دهند حمل می‌شود. در این میان ممکن است بیمه‌گذاران مایل به پوشش خسارت نباشند، بنابراین هر چند متحدان اوکراین دلایلی جهت عدم تجارت نفت با روسیه دارند، اما این مانع از آن نمی‌شود که نسبت به زباله‌ها و آلودگی‌های ناشی از حوادث احتمالی برای این کشتی‌ها در مجاور سواحل‌شان مصون باشند.