به گزارش ایران، «فکر توسعه» در ایران، از دوران قبل از مشروطه شکل می‌گیرد و در مشروطه با این رویکرد که باید قدرت را مقید کرد و حقوق ملت را به رسمیت شناخت، پیروز می‌شود. این در واقع در نگاه تاریخی، آغاز یک دوران جدید است که تأثیر زیادی در ساختار سیاسی، اقتصادی و اجتماعی می‌گذارد. تحقق بخشیدن به سایر آرمان‌ها نظیر سیاست دموکراتیک، جامعه مدنی و افکار دیگری که حول محور «توسعه» شکل می‌گیرد، مقولاتی است که بعدها و بتدریج حرف از آن به میان می‌آید. فکر توسعه، دغدغه همه گرایش‌های روشنفکری در ایران بوده که هر کدام در این راستا آرا و الگوهایی مدنظر داشته‌اند.
بحث بر سر کم و کیف الگوها نیست، بحث بر سر این است که اکثر این مباحث خارج از چارچوب دیالوگ پیگیری شده است. لذا دچار نارسایی و گسست بوده و درنتیجه افکار و الگوها همگرایی کمتری ایجاد کرده، زیرا دیالوگ و نقادی صورت نگرفته و به طور کلی عقلانیت کمرنگ بوده است. واضح است که کم‌توجهی به «کار فکری» و «سرمایه اجتماعی» بتدریج و در مقاطعی به رخوت منتهی می‌شود، چرا که عقلانیت ضامن توسعه است و متأثر از آن، «اعتماد» و «روحیه کار جمعی» به وجود می‌آید.
یکی از اندیشمندان ما که در آثارش با توجه به مبحث توسعه - و بررسی موانع توسعه- مسائل مربوط به جامعه ایرانی را نقد کرده، دکتر همایون کاتوزیان است. درباره خصوصیات او و آثارش اجمالاً به چند نکته می‌پردازم که در فضای کنونی توجه بیشتری می‌طلبد. او یک آکادمیسین و شخصیت دانشگاهی ممتاز است اما فعالیت خودش را به فعالیت در آکادمی محدود نکرده است. به عرصه عمومی هم توجه داشته و کتاب هایی که تألیف کرده، متکی به مطالعاتی وسیع در زمینه تاریخ، اقتصاد، سیاست و ادبیات است. آثارش چندساحتی است و معضلات و مشکلات جامعه ایرانی را در سطوح مختلف و نه یک سطح، بررسی کرده است.
دکتر همایون کاتوزیان کارهای علمی و فکری خود را همیشه در پیوند با مسائل اجتماعی و سیاسی ما انجام داده که برای مثال در کتاب «فرهنگ تاریخ سیاست» بخوبی قابل مشاهده است. کتابی که اخیراً چاپ دوم آن (شرکت سهامی انتشار-۱۳۹۷) منتشر شده و مورد استقبال اصحاب علم و فرهنگ بخصوص جوانان و دانشجویان قرار گرفته است. این کتاب مشتمل بر منتخبی از مقالات و گفتوگوهای اوست و برای کسانی که توسعه و درک ابعاد مختلف آن دغدغه آنهاست، به مثابه یک کتاب راهنما است.
در این کتاب مباحثی درباره موانع توسعه، نظریه استبداد ایرانی، جامعه کلنگی و تفاوت مفاهیم (استبداد و دیکتاتوری- مدرنیسم و شبه مدرنیسم) به انضمام تحلیل‌هایی درباره مقاطع حساس تاریخ معاصر منعکس شده است.
از نظر کاتوزیان، ضعف فکری ریشه بسیاری از مسائل است و لذا با ارائه تحلیل‌هایی در خصوص وقایع تاریخی و جریان‌های روشنفکری، اثرات مخرب نقدگریزی، مغالطه و مونولوگ را پیش روی خواننده می‌گذارد تا علل انباشت مسائل بهتر درک شود. اما نکته مهم این است که ما از مجموعه نقدها و دیدگاه‌های دکتر همایون کاتوزیان در کتاب «فرهنگ تاریخ سیاست» به بن‌بست نمی‌رسیم، بلکه به این نتیجه می‌رسیم که اگر در مسیر توسعه بر پایه عقلانیت، مسئولیت‌پذیری و کنشگری پیش برویم، خروج از رخوت و ورود به «جامعه درازمدت» امکانپذیر می‌شود.
هادی خانیکی
- 15
- 5
