فاجعه بی‌آبی در ایران؛ ناکارآمدی مسوولان و قوانین

این روزها یکی از معضلات اساسی و چالش‌هایی که ایران با آن دست‌و‌پنجه نرم می‌کند کمبود آب است زیرا ایران از نظر موقعیت جغرافیایی کشوری خشک و نیمه‌خشک محسوب می‌شود و میزان بارندگی و شرایط تبخیری آن نسبت به میانگین جهانی بسیار بالاتر است. علاوه بر شرایط جغرافیایی خشک، استفاده نادرست از منابع آبی موجب شده است که ایران مشکلات جدی بحران آب را تجربه کند. ایران دارای اقلیم‌های فراخشک، نیمه‌خشک و مدیترانه‌ای است و حدود ۶۵ درصد از مساحت کشور را اقلیم‌های فراخشک و خشک بیابانی در بر گرفته است.

این در حالی است که حجم کل برداشت آب برای مصارف مختلف از منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی کشور برابر ۱/۹۸ میلیارد مترمکعب است به گونه‌ای که میزان برداشت از منابع آب سطحی ۲/۴۴ و از آب‌های زیرزمینی ۹/۵۳ میلیارد مکعب است. بخش «کشاورزی»، «شرب و بهداشت» و «صنعت و خدمات» در مجموع به ترتیب ۹/۸۷، ۴/۸ و ۸/۱ میلیارد مترمکعب آب برداشت می‌کنند. سهم آب‌های زیرزمینی شامل چاه‌ها و قنوات در تامین نیازهای مختلف کشور ۹/۵۴ درصد است.

این در حالی است که اخیرا منوچهر گرجی استاد حوزه محیط‌زیست پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران با بیان اینکه یکی از مشکلات اساسی و تاثیرگذار در روند خشکسالی مربوط به کمبود دریافت باران است، گفته بود: «در شرایط فعلی میانگین سالانه بارندگی ایران به حدود ۲۳۰ میلیمتر می‌رسد در حالی که متوسط بارندگی سالانه در دنیا حدود ۸۰۰ میلیمتر است. برهمین اساس میزان بارندگی سالانه در ایران کمتر از یک‌سوم متوسط دنیا است. متوسط پتانسیل تبخیر در کشور حدود ۲۰۰۰ میلیمتر است ولی شرایط تبخیری دنیا حدود ۷۰۰ میلیمتر تخمین زده شده است؛ با نگاهی به این آمار متوجه می‌شویم که وضعیت آبی کشور ما حدود ۱۰ برابر از متوسط جهانی ضعیف‌تر است بنابراین این شرایط نیازمند توجه و درک مسوولان و مردم است و باید بپذیرند که با این میزان بارندگی در کشور نمی‌توانن همانند کشورهایی که بارندگی بیشتری دارند آب مصرف کنند.» همچنین فیروز قاسم‌زاده سخنگوی صنعت آب کشور در یک برنامه رادیویی درباره تداوم کم‌آبی گفت: «ما در سال ۱۴۰۰ یک سال کم‌آبی را پشت‌سر گذاشتیم و متاسفانه این کم‌آبی امسال (۱۴۰۱) نیز تداوم پیدا کرده است. یک‌پنجم (۲۰ درصد) سرانه آب تجدیدپذیر دنیا در ایران است که همین موضوع محدودیت‌هایی برای ما ایجاد می‌کند و ضرورت دارد که در مدیریت منابع آبی کشورمان هوشمندانه و بر اساس استانداردها و اصول عمل کنیم.»

با توجه به خشکسالی و بحران‌ کم‌آبی در کشور لازم است از هدررفت آب جلوگیری کنیم و در این جهت از لوله‌های سالم و جدیدتر استفاده کنیم این در حالی است که با میزان هدررفت قابل توجه در این بخش مواجه هستیم. به گفته حنیف رضا گلزار پژوهشگر حوزه آب و خاک به وضعیت فعلی کشور ۸۰ تا ۹۰ میلیارد مترمکعب از آب مصرفی متعلق به بخش کشاورزی است و بر اساس مطالعات رسمی، سالانه حدود ۱/۴ میلیارد مترمکعب از منابع آب شرب و شیرین درون‌شهری از دست می‌رود قبل از اینکه سر از شیر خانه مردم دربیاورد؛ به عبارت دیگر ما تقریبا شش برابر حجم آب کل سد امیرکبیر کرج را در ساختار فرسوده انتقال آب درون‌شهری از دست می‌دهیم.

محمدرضا بختیاری، مدیرعامل آب و فاضلاب استان تهران نیز به هدررفت آب در پایتخت اشاره و اظهار کرد و گفت: «از حدود ۹۰۰۰ کیلومتر خط لوله و آبرسانی در پایتخت حدود ۴۰ درصد آنها عمر بالای ۵۰ سال دارند و فرسوده محسوب می‌شوند و آب بسیاری را هدر می‌دهند.»

جدا از شک و تردیدی که در تداوم بارندگی‌های اخیر وجود دارد، به ‌واسطه تبعات کم‌بارانی شدید در سال آبی گذشته، شرایط آبی بسیاری از سدهای کشور نامساعد است و این موضوع در حوضه آبریز سدهای تهران در نیم‌قرن اخیر بی‌سابقه بوده است. از سویی با وجود زمین‌های کشاورزی در اطراف استان تهران و برداشت‌های بی‌رویه و غیراصولی از آب برای آبیاری بحران کمبود آب را به یک فاجعه تبدیل کرده است. البته به عقیده کارشناسان بخش عمده آبی که ادعا می‌شود در بخش کشاورزی مصرف می‌شود به‌علت اشکالات متعدد در سیستم‌های انتقال آب ‌پیش از اینکه به کشاورزان برسد، در مکانی دیگر هدر می‌رود.

راهکار مدیریت بحران

رییس کمیسیون‌ سلامت و محیط‌زیست شورای شهر تهران در خصوص وضعیت وخیم کمبود آب در تهران به «جهان‌صنعت» گفت: تقریبا نزدیک به یک دهه است که دچار بحران کم‌آبی هستیم. اما تاکنون هیچ مسوول و سازمانی به صورت جدی به آن نپرداخته است. طی چند سال آینده نیز وضعیت کشور در حوزه آب بدتر می‌شود. در حال حاضر وضعیت بارندگی امسال نسبت به سال گذشته ۲۸ درصد کاهش داشته است. این در حالی است که سال گذشته کشور از نظر میزان بارندگی دچار کاهش شدید بود و آن را سال خشکسالی نامیده بودیم. بنابراین وضعیت مخازن آبی کشور نیز بحرانی است. اگر طی سال‌های آینده میزان بارندگی کاهشی باشد، منابع آبی کشور نصف می‌شود؛ چنین امری یعنی فاجعه محیط‌زیستی برای ایران، به همین دلیل اگر این روزها فردی از من سوال کند که بزرگ‌ترین فاجعه در کشور چیست، قطعا به او می‌گویم کمبود آب یکی از بزرگ‌ترین فاجعه‌های کشور است.

مهدی پیرهادی افزود: البته بروز گرد و غبار در کشور نیز در کاهش منابع آبی بی‌تاثیر نیست. زیرا هر زمانی که درگیر طوفان گرد ‌و غبار می‌شویم میزان مصرف آب شهروندان افزایش پیدا می‌کند. از سوی دیگر با گرم شدن هوا علاوه بر مصرف برق، مصرف آب نیز افزایشی می‌شود، چراکه آب بخش شرب برای استحمام، ظرفشویی و غیره بیشتر می‌شود. این در حالی است که باید زمان استحمام را در تابستان از متوسط ۱۰ دقیقه به پنج دقیقه کاهش دهیم. فشار دوش را کم کنیم و برای شست‌وشوی ظرف‌ها نیز حتی‌الامکان از ماشین ظرفشویی که مصرف آب را کاهش می‌دهد، استفاده کنیم. این روزها برای حل این بحران باید مردم و مجموعه‌های دولتی را برای رعایت بهینه مصرف آب تشویق کنیم. پیرهادی با اشاره به راهکار حل این بحران اظهار کرد: چندین راهکار برای رفع کمبود آب وجود دارد اما پیگیری درخصوص آن وجود ندارد. این روزها زمین‌های کشاورزی زیادی در استان تهران داریم که آنها از شیوه نوین آبیاری استفاده نمی‌کنند. به همین دلیل کشاورزان استان تهران آب زیادی را مصرف می‌کنند. این در حالی است که از لحاظ محیط‌زیستی نباید در استان تهران که امروزه تقریبا آب و هوای خشکی دارد زمین کشاورزی دایر باشد. بنابراین مسوولان ذی‌ربط از جمله وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو باید فکری به حال آن بکنند.

او ادامه داد: اگرچه وزارت جهاد کشاورزی به دنبال کشت و مسائل مربوط به تولید است، وزارت نیرو به دنبال بهینه کردن مصرف آب است اما به اجماع نظر نرسیدند. آنها باید در هیات دولت این مساله را حل و فصل کنند، چراکه میزان آب استان تهران کشش کشاورزی را ندارد. همین امر منجر به مصرف بی‌رویه آب در استان تهران شده است و متاسفانه آب به برخی نقاط کم یا اصلا نمی‌رسد. پیرهادی با اشاره به تصفیه‌خانه‌های فاضلاب اظهار کرد: در حال حاضر با مجموعه آب و فاضلاب برای تصفیه‌خانه‌های فاضلاب در ارتباط هستیم. در این دوره شورا، ۵ تصفیه‌خانه محلی برای شهر تهران ایجاد شده است. البته شبکه فاضلاب در شهر تهران نیز باید کامل شود تا کمی وضعیت کمبود آب در تهران بهتر شود. همچنین باید برداشت از آب زیرزمینی ۲۵ درصد کاهش یابد و تعادل در منابع و مصارف آب و تعادل‌بخشی آب زیرزمینی از طریق بازچرخانی و استفاده چندباره از آب، ارتقای بهره‌وری و کاهش مصارف غیرضروری محقق شود.

ناکارآمدی مسوولان و قوانین

دکتر حسین هاشمی کارشناس حوزه آب نیز با اشاره به عوامل به وجود آمدن بحران کم‌آبی در کشور به «جهان‌صنعت» گفت: در حال حاضر میزان بارندگی امسال نسبت به سال گذشته بسیار کم بوده است. اما برخی عوامل انسانی در این امر دخیل می‌شوند تا کم‌آبی را به یک بحران تبدیل کنند. زمانی که میزان بارندگی کاهشی می‌شود به موازات آن باید به صورت بهینه از منابع آب استفاده کرد، این در حالی است که در زمان خشکسالی هیچ تغییری در مصرف شهروندان و کشاورزان و دولت ایجاد نمی‌شود. بنابراین میزان مصرف آب در تهران بسیار بالاتر از منابع آبی کشور است. البته بیشترین مصرف در شرب خانگی و برداشت‌های غیرمجاز از منابع آب است. وی افزود: به طورکلی وضعیتی که امروزه در حوزه آب درگیر آن هستیم از سال‌ها قبل قابل پیش‌بینی بوده است. چه‌بسا طی سال‌های گذشته نیز با دوره‌های خشکسالی و ترسالی مواجه بوده‌ایم. اما موضوع اصلی بی‌توجهی دولت‌ها به کمبود آب در کشور است، چراکه با سیاستگذاری‌های اشتباه از جمله مدیریت نامناسب، قوانین ناکارآمد، عدم رعایت الگوها و بهینه‌سازی یک موضوع طبیعی را به یک چالش و بحران تبدیل کرده‌اند. زمانی که مسوولان می‌توانستند این موضوع را به خوبی مدیریت و آن را تبدیل به فرصت کنند، به یک بحران جدی کم‌آبی تبدیل شده است.

کارشناس حوزه آب درخصوص راهکار مقابله با بحران کمبود آب اظهار کرد: به نظرم ابتدای هر راهکاری باید سیاست‌های توسعه به طور کامل بازنگری شود. همچنین متناسب با آن راهبردها، قوانین و مقررات اصلاح شود، زیرا بخش مهمی از مشکلات که در کشور وجود دارد بحث مدیریتی است. با این حال یک بخشی از آن به اشخاص و عملکرد اشخاص برمی‌گردد. بخش بیشتر آن ریشه در سیاست‌ها، قوانین و مقررات اشتباه و ناکارآمد دارد. حتی اگر افراد سعی در بهبود عملکرد هم داشته باشند اما سیاست و قوانین اشتباه این بستر را برای آنها فراهم کرده است تا چنین عملکردی از آنها رقم بخورد.