وقتی هنر به دورریزها جان می‌دهد

ما انسان‌های زباله ساز، زمین را با مقدار زیادی از آشغال‌ها و دورریزها پر کرده ایم. اما هنرمندان جهان از جمله ایرانیان، بیکار ننشسته و با استفاده از این مواد بازیافتی و تبدیل آن‌ها به آثار هنری، به این زباله‌ها جانی دوباره بخشیده‌اند. این هنر در دنیا به «جانک آرت» (Junk Art) مشهور است. هنرمندان معاصر با گرایش‌های مختلفی از جمله نقاشی، مجسمه ‏سازی، هنرهای اجرایی، چیدمان، معماری، صنایع‏دستی، هنرهای محیطی، طراحی لباس و بدلیجات، ساخت مبلمان و... از زباله به عنوان مواد اولیه در ساخت اثر خود بهره برده‏اند. به این ترتیب دغدغه‏‌های زیست‌ محیطی خود را نیز پی گرفته‌اند و توجه مردم را به سمت تخریب محیط زیست با تولید زیاد زباله جلب می‌کنند. از سوی دیگر برخی از هنرمندان دورریزها را وسیله‏ای ارزان و در دسترس برای خلق آثار خود می‌بینند و برای همین به استفاده از این مواد در ساخت آثار هنری روی آورده‌اند. در پرونده امروز مروری داریم بر پیشینه‌ و مفهوم Junk art   و آثار هنرمندانی که زباله یا اشیای بی مصرف را به عنوان مواد اصلی تشکیل دهنده آثار خود انتخاب کردند. در پایان هم با یک هنرمند مشهدی آشنا می‌شویم که این روزها نمایشگاه آثارش با استفاده از چای کیسه‌ای مصرف شده، برپاست.

جانک آرت چیست؟

هنر زباله ای!

هنری است که از مواد بی‏مصرف، دورریزها و ضایعات خلق می‌شود. اصطلاح Junk art به نیمه دوم قرن بیستم میلادی برمی گردد. این هنر بر پایه یک جنبش هنری مدرن علیه استفاده از مواد سنتی در هنرهای زیبا و با هدف نشان دادن این که «هنر» را می‌توان از هر چیزی خلق کرد، پا گرفت. موازی با آن اصطلاح Recycled Art بسیار جوان‏تر است و به تمامی آثاری که مواد اصلی آن‌ها زباله است، نسبت داده می‏شود و نمی‏توان فرق زیادی بین این دو قائل شد. اثر هنری‌ که از مواد بی‏مصرف، دورریزها، ضایعات و آشغال‏های بی‏ارزش ساخته شده باشد، از امکانی جدید در عرصه‌ هنری خبر می‌دهد؛ این‌که ما تنها مسئول تولید دورریزها نیستیم و باید به سرنوشت آن‌ها نیز توجه کنیم و باز از‌ آن‌ها برای خلق اثر هنری استفاده کنیم. برای نخستین بار لارنس آلووی منتقد هنری در سال ۱۹۶۱ این واژه را به‏ کار برد و پس از مدتی برای مجسمه‏سازی که از ضایعات و دورریز فلزی و قطعات مستعمل دستگاه‏ها و ماشین‏های اسقاطی و نظایر این ساخته می‏شد، به کار برده شد. ژازه طباطبایی و پرویز تناولی جزو اولین هنرمندان ایرانی بودند که برای خلق برخی از آثار خود از وسایلی استفاده کردند که تا آن زمان استفاده از این مواد معمول نبود. احمد نادعلیان نیز هنرمندی است که با دغدغه‏های زیست محیطی به هنر بازیافت پرداخته است.

نگاهی به هنرمندان صاحب سبک خارجی در زمینه جانک آرت

دورریزهای ما، گنج هنرمندان

مفهوم جدیدی از هنر در راه است. در حالی که بعضی از هنرمندان همچنان به فروشگاه‌های لوازم هنری سرک می‌کشند تا از جدیدترین ابزار و مواد برای خلق اثر هنری استفاده کنند، برخی دیگر با نهایت خلاقیت با مواد معمول و بی مصرفی که دور ریخته شده‌اند آثار شگفت انگیزی می‌سازند. نگاهی می‌اندازیم به چند اثر هنری ساخته شده از مواد بازیافتی و دورریز:

هنرمند انگلیسی، «جین پرکینس» با استفاده از مواد دورریختنی آثار هنری شگفت انگیزی را خلق می‌کند. وی برای این کار از دکمه، مهره، پوسته، اسباب بازی و جواهرات استفاده می‌کند

 «آرتور بوردالو»، هنرمندی پرتغالی است که به خلق آثار هنری در خیابان می‌پردازد. او از ترکیبی از سبک‌ها برای خلق چشم‌اندازهای خیابانی و محیطی استفاده می‌کند

معروف‌ترین اثر «میگوئل ریورا» آمریکایی که آن را شاهکار خود به حساب می‌آورد، از ۱۴ هارد دیسک لپ تاپ و ۱۸ دیسک دیگر و قطعات یدکی رایانه در مدت دو هفته ساخته شده است

هنرمند انگلیسی «آن کارینگتون» برای خلق این آثار هنری هزاران قاشق، چنگال و چاقو جمع آوری کرده تا بتواند دسته گل‌های زیبایش را بسازد

«روبرت برادفورت» با استفاده از مدل‌های مختلف عروسک و اسباب بازی این مجسمه‌های رنگی و بامزه را می‌سازد

«مایکل مورکک» اهل استرالیا نیز با استفاده از انواع کلید، لوازم دکوری چشم نوازی تولید می‌کند

«سایاکا کاجیتا گانز» هنرمند ژاپنی از مواد پلاستیکی مثل لوازم آشپزخانه، چوب لباسی و... برای ساخت مجسمه‌های شگفت انگیزش استفاده می‌کند. اگر تصویر را به دقت نگاه کنید قاشق‌های پلاستیکی را به وضوح خواهید دید. حرکت حیوانات در این مجسمه‌ها به خوبی دیده می‌شود

در آثار «برنارد پراس»، هنرمند فرانسوی تصاویر و پرتره‌های مختلفی از شخصیت‌های واقعی، تاریخی یا کارتونی میان انبوهی از ابزار و وسایل مختلف پنهان شده است. تمام تلاش این هنرمند این است که اثر خلق شده طوری به نظر برسد که گویی به صورت تصادفی در کنار هم قرار گرفته‌اند و انتخاب رنگ‌ها اتفاقی بوده است.

«سن‌ای اوری» هنرمند استرالیایی با استفاده از CD و DVD‌های رنگی و خراب و برش دادن آن‌ها با قیچی آشپزخانه، مجسمه‌های زیبا و ظریف حیوانات را می‌سازد و به آن‌ها روح می‌دهد

گفت‌وگویی با سارا سلطانی درباره نمایشگاه متفاوتش

خلق هنر با چای کیسه ای!

سارا سلطانی، هنرمند جوان مشهدی این روزها نمایشگاه متفاوتی برگزار کرده است، تابلوهای نقاشی شده با چای کیسه‌ای مصرف شده! کافی است چند لحظه به آثار روی دیوار یا کیسه‌های آویزان شده از سقف دقت کرد تا جذب ایده جذاب پشت استفاده از آن‌ها شوید. خانم سلطانی که دانش آموخته نقاشی است درباره این نمایشگاه به «زندگی سلام» می‌گوید: «هر آن چه در این جا به نمایش درآمده است، برای من تداعی کننده اثری واحد است. آن را برون از فضای شعارگونه و دور از گزافه گویی این طور تعریف می‌کنم: آن چه را که زمانی بی اهمیت تلقی می‌کردم و به دور می‌انداختم، از زاویه دیگر دیدم.»

این هنرمند جوان که هدفش از این کار را حفظ محیط زیست بیان می‌کند، در ادامه می‌گوید: «درختان را قطعمی‌کنیم! کاغذ و بوم می‌سازیم... روی آن درخت تصویر می‌کنیم! سِپَس...» به همین خاطر نام نمایشگاهش را هم «سپس» گذاشته است، به معنای پس از این تخریب. وی هدف راه‌اندازی این نمایشگاه را این طور بیان می‌کند: «بیشتر از این که کارها برای اهداف کاربردی ساخته شوند، برای برقراری ارتباط با مخاطب و ایجاد تفکر شکل گرفته‌اند. من به عنوان یک انسان که در حال زندگی روی زمین هستم، همیشه دغدغه آن چه را که داریم به سر خودمان، زمین، گیاهان و جانوران دیگر می‌آوریم داشتم، ولی هرگز دوست نداشتم شعار بدهم یا نصیحت کنم یا زشتی‌ها را با زشتی نشان بدهم. نمی‌خواستم گزارشگر یا نصیحت گر باشم. برای همین تصمیم گرفتم با کمک گرفتن از روح لطیف هنر، تلنگری بزنم به خودم و دیگران. از نظر من پایان هر چیز، آغاز چیز دیگری است. فکر می‌کنم زمین می‌تواند دوباره خودش را بازسازی کند ولی این بار بدون انسان. در واقع از نظر من، ما در حال نابود کردن خودمان هستیم، نه نابود کردن زمین!»

خانم سلطانی در توضیح نمایشگاهش می‌گوید: «من  در یک حرکت نمادین از مردم خواستم تا بعد از نوشیدن چای و قبل از دور ریختن آن، کیسه هایش را برای من جمع کنند. با این کار مردم بدون این که بدانند، ناخودآگاه در کار من شریک شدند.»

در این نمایشگاه که تا ۱۴ آذر در نگارخانه فرزاد مشهد برپاست، ١٠٣ کار کوچک، یک پرتره انسان ساخته شده از ٧٠ قطعه «تی بگ» و یک حجم ساخته شده از ٢٠٠٠ کیسه که نماد زمین در حال تخریب است به نمایش گذاشته شده است. بیشتر آثار با تکنیک آبرنگ، با رنگ‌های همان چای ساده و با موضوعاتی از فضای سبز نقاشی شده است. به گفته خانم سلطانی، پرتره از تکه‌های کوچک ساخته شده تا بده بستانی از کل به جزء و برعکس را به نمایش بگذارد، تا متوجه بشویم بقای ما در گرو دیگر عناصر است و با از بین رفتن هر جزء از زمین، این انسان است که نابود می‌شود.