سنتور یک ساز کاملاً ایرانی است که ابونصر فارابی آن را ساختهمه چیز درباره ساز سنتور
یک ساز کاملاً ایرانی که ابونصر فارابی آن را ساخت، سنتور می باشد. این ساز مانند بربط با گذشت زمان به خارج برده شد. تفاوت ساز سنتور در شکل ظاهر و نام های مختلفی است که در شرق و غرب عالم وجود دارد. ساخت سنتور در زمان گذشته با ۱۲ وتر سیم بم و ۱۲ وتر سیم زیر بود و به آن سنتور ۱۲ خرکی می گویند، در حالی که امروزه سنتور ۱۰ خرک و سنتور ۱۱ خرکی و سنتور لا کوک نیز ساخته می شود. به سنتور ۱۱ خرک، سنتور چپ کوک می گویند در واقع با اضافه کردن هر خرک به سنتور، صدای ساز یک پرده بم تر می شود.
سنتورهای معمولی دارای ۹ خرک می باشند و وسعت صدای آن ها از ۳ اکتاو بیشتر است و نوازنده موسیقی سنتی کوک ساز را در اجرای دستگاه های مختلف تغییر می دهد. رایج ترین نوع سنتور، سنتور ۹ خرک نام دارد که به آن سنتور سل کوک می گویند و براساس آن، نت های ردیف نوشته میشود. سنتور یکی از سازهای زهی مضرابی محسوب میشود که جنس آن از چوب و فلز است. شیوه نواختن این ساز به این صورت است که در حالت نشسته و در موقعیتی که ضلع بزرگش در جلوی نوازنده به صورت افقی قرار دارد با دو مضراب چوبی نواخته میشود. ساخت سنتور مثل دیگر سازهای ملی و محلی در اندازه های مختلفی می باشد.
تاریخچه سنتور
تصاویر و حکاکی هایی از دوره های آشوری و بابلی( ۶۶۹ قبل از میلاد) باقی مانده که بیانگر اینست که افراد در آن سازی شبیه ذوزنقه و همانند سنتور را با یک طناب و یا نخ به گردن خود آویزان کرده اند و با آن می نوازند. ساز سنتور مشخص نیست که در کدام کشور برای نخستین بار استفاده شده ولی شواهد بیانگر آشنایی ایرانیان پیش از اسلام با این ساز بوده است و نام چنین سازی را« کونار» برگزیدند.
سنتور یکی از سازهای زهی مضرابی محسوب میشود که جنس آن از چوب و فلز است« ساز» یا« طوفان» که شبیه به سنتور امروزیست توسط عبدالقادر مراغه ای پس از اسلام معرفی شد که تفاوت آن با سنتور در بستن یک سیم برای هر صدا و کوک کردن آن با جابه جایی خرکها بود. قدمت آثار ی که کشف شده بیانگر اینست که ساز سنتور از ایران به کشورهای دیگر منطقه توسعه پیدا کرده است و به نام های مختلفی در دیگر کشورها وجود دارد، به عنوان نمونه نام این ساز در کشور چین،« یان- کین»، در اروپای شرقی« دالسی مر»، در آلمان و اتریش« مک پر»، در انگلستان« باترفلای»، در هند« سنتور»، و در امریکا« زیتر» و در کامبوج« فی» می باشد. البته نحوه ی استفاده از این ساز در این کشورها با یکدیگر تفاوت هایی دارد. ساز سنتور در برخی از نواحی کشور ارمنستان و گرجستان بسیار رواج دارد.
امروزه یان- کین یا همان سنتور چینی را یکی از ساز های ملی چین به حساب می آورند ولی طبق دست نوشته های قدیمی به دلیل رفت و آمدهای زیاد بین چین و خاورمیانه در سلسله امپراتوری مین( سالهای ۱۳۶۸ تا ۱۶۴۴ هـ. م)، این ساز از فارس از طریق دریا به چین منتقل کردند. این ساز، نخست در استان ساحلی کانتون نواخته می شد و پس از آن در چین رواج یافت.
رئوف یکتا بیگ که یکی از دانشمندان موسیقی ترکیه است در دائره المعارف لاوینیاک نوشته که سنتور یکی از آلات موسیقی قدیم یهودیان به شمار می رود. سنتور سازی براساس دایره المعارف موسیقی لاروس بوده که یهودیان وی را بسیار دوست داشتند. سنتور پیش از آغاز دوره قرون وسطی در اروپا توسعه یافت و افراد زیادی به آن جذب شدند. مسیحیان اروپایی که به شدت موسیقی و هنر را دوست داشتند این ساز را تکمیل کردند و سازهایی مانند پیانو نشات گرفته از این ساز میباشد .
انواع سنتور در ایران
به سنتور رایج در ایران که ۷۲ سیم دارد، سل کوک ۹ خرک می گویند. سنتورهای متنوعی به لحاظ ساختاری تا به امروز برای کاربردهای گوناگون ساخته شده اند که از آنها می توان به سنتورهای ۱۰، ۱۱ و ۱۲ خرک، سنتور لا کوک( که کاربرد آن بیشتر در تکنوازی ها و بداهه نوازی ها است و صدای زیرتری در مقایسه با سنتور سُل کوک دارد)، سنتور سی کوک( که ابعاد آن از سنتور لا کوک کم تر است)، سنتور باس، سنتور باریتون، سنتور کروماتیک و سنتور کروماتیک بم اشاره کرد.
نوازندگی سنتور
نوازندگی سنتور با استفاده از مضراب که دو چوب نازک میباشد ، انجام می شود. در گذشته مضراب ها بدون نمد بودند در حالی که امروزه بیش تر به مضراب ها نمد می چسبانند که سبب می شود آوای سنتور نرمتر و کم زنگ تر شود. نوازنده در اکثر اوقات، باید نت متفاوتی را با هر یک از مضراب ها اجرا کند، به همین منظور نوازندگی این ساز علاوه بر چابکی دست ها، نیازمند تمرکز ذهن میباشد که لازمه ی آن آزمون های فراوان است.
نوازندگی سنتور با استفاده از مضراب که دو چوب نازک میباشد، انجام می شودسازی که اگر نوازنده بر آن چیره شود، میتواند کارهای زیبا و ماندگاری را با آن بنوازد، سنتور گفته میشود. به علت این که کوبه های مداوم مضراب روی سیم ها و تاثیرگذاری نم و گرما روی چوب و سیم ها باعث به هم زدن کوک میشود و از این رو ۷۲ سیم باید بطور منظم کوک یا هم خوان شود. درواقع سنتور، سازیست که بسیاری از پیامدهای پزشکی، همراه با زیبایی میتواند روی آوا و کوک آن تاثیرگذار باشد و حتی برای یک کوک دلخواه، نوازنده های کارکشته را ناکام می گذارد.
نوازندگان معروف و قدیمی سنتور
نوازندگان نامدار و قدیمی سنتور شامل محمدصادق خان، علی اکبر شاهی، سماع حضور، حبیب سماعی، حسین صبا، ابوالحسن صبا و از نوازندگان دهه های اخیر سنتور میتوان فرامرز پایور، داریوش صفوت، پرویز مشکاتیان، حسین ملک، منصور صارمی، فضل الله توکل، مجید نجاحی، ارفع اطرایی، مجید کیانی، سوسن دهلوی، پشنگ کامکار، رضا شفیعیان، جواد بطحایی، سیامک آقایی، اردوان کامکار، حسین پرنیا می باشد. مهدی ناظمی و داریوش سالاری از سازندگان مشهور سنتور هستند.
ساز سنتور در فرهنگ های دیگر
با توجه به نیازهای فرهنگی هر کشوری، تغیراتی در ساز سنتور پدید امده است. به جز اجراهای ردیف نوازی در ایران، تغییراتی در سنتور صورت گرفته است که از آن ها می توان به سنتور کروماتیک، سنتور دو طرفه و غیره اشاره کرد. تغییرات متنوع وشیوه های گوناگونی در نوازندگی سنتور در کشورهایی همچون عراق، مصر، هند، چین و در بسیاری از کشورهای اروپای شرقی دیده میشود.
اجزای تشکیل دهنده سنتور
به طور کلی ساز سنتور شامل قسمت های مختلفی از جنس چوب و فلز به شرح زیر می باشد :
> بدنه سنتور
> سیم سنتور
> خرک سنتور
> گوشی سنتور
> سیم گیر سنتور
> شیطانک سنتور
> آچار کوک سنتور
> مضراب سنتور
سنتور یکی از آلات موسیقی قدیم یهودیان به شمار می روداجزای زیادی برای آشنایی با ساز سنتور وجود دارند که بهتر است آنها را بشناسید. در نهایت همکاری این اجزا با یکدیگر باعث میشود صدای دلنشین و متفاوتی خلق شود.
* بدنه سنتور:
بزرگترین و اصلی ترین قسمت یک سنتور، بدنه سنتور می باشد. این بدنه درواقع یک جعبه چوبی است که متشکل از بخش های گوناگون میباشد و معمولا جنس آن از چوب درخت گردو می باشد. جعبه رزونانس نام دیگر بدنه سنتور است که شامل اجزای زیر میباشد :
۱. صفحه رو:
صفحه رو به صفحه چوبی رویین سنتور گفته میشود که روی این صفحه، خرک های سنتور قرار گرفته و وظیفه ی آن، تحمل فشار سیم هایی با وزن حدودا ۲۰۰ کیلوگرم یا بیشتر می باشد. معمولاً دو گل زیبا به شکل بریده شده بر روی صفحه روی سنتور وجود دارد. تصور اشتباه برخی از افراد اینست که صدای سنتور از داخل جعبه و از این گل ها به گوش میرسد.
۲. صفحه زیر:
در زمان گذاشتن سنتور بر روی میز سنتور یا زمین، صفحه زیرین ساز با آن در تماس قرار میگیرد.
۳. کلاف:
کلاف سنتور که به شکل یک ذوزنقه است، قسمت دور سنتور را تشکیل می دهد. کلاف که بر روی ظلع سمت راست گوشی های سنتور قرار گرفته از ۴ ضلع تشکیل شده است. سیم گیر ها بر روی ضلع سمت چپ کلاف قرار گرفته است. پیشانی سنتور به ضلع جلویی و کوچکتر ساز گفته میشود. بعضی از سازندگان برای این که به راحتی سازهایشان تشخیص داده شود، یک طرح خاصی بر روی ضلع کوچک تر کلاف( پیشانی سنتور) اعمال میکنند.
سنتورهای سطح پیشرفته که توسط داوود شیرازی ساخته شده است نظیر سنتور مدل الماس و گوهر نیز با یک پلاک دایره ای طلایی رنگ و لوگوی داوود شیرازی بر روی پیشانی سنتور قابل مشاهده است. همچنین در ایام قدیم برای طراحی سنتی سنتور یک سوراخ کلاف بر روی ضلع بزرگ تر کلاف وجود دارد که اکنون بعضی از سازندگان آن را بر روی سنتورهایشان می گذارند. ولی این سوراخ در طراحی سنتورهای پژوهشکده سنتور حذف شده تا مانع از ورود رطوبت( که برای سنتور مانند سم است) به داخل بدنه سنتور شود.
ساز سنتور از ایران به کشورهای دیگر منطقه توسعه پیدا کرده است۴. پل:
در داخل جعبه سنتور، پل ها قرار دارند که مثل ستون های استوانه ای روی صفحه زیر قرار گرفته و وظیفه ی آن ها تحمل فشار صفحه روی سنتور می باشد. جاگذاری این پل ها در سنتور از حساسیت خاصی برخوردار است و تعیین کننده کیفیت صدای سنتور می باشد.
* سیم سنتور:
شاید یکی از مهم ترین اجزا در بسیاری از سازها، سیم آن باشد. جنس این سیم که از فلز است، نقش مهمی در ساز سنتور ایفا می کند. بطور کلی در سنتور، دو نوع سیم موجود است که این دو سیم، تفاوت هایی از لحاظ جنس و رنگ با یکدیگر دارند. سیم های سنتور، به رنگ زرد و سفید است و به ترتیب وظیفه ی آن ها اینست که صدای بم و زیر را تولید کنند.
* خرک سنتور:
به مهره های چوبی در سنتور، خر ک گفته میشود که جایگاه آن ها در زیر سیم هاست. مفتول کوچکی در بالای خرک ها برای عدم تماس مهره های چوبی با سیم های سنتور قرار گرفته است. تعداد خرک های سنتور باتوجه به نوع و کاربرد آن ساز، فرق داد.
* گوشی سنتور:
گوشی های سنتور، ۷۲ میله است که از فولاد یا فلزات ضد زنگ ساخته شده است و در داخل بدن کلاف در ردیف های چهارتایی( جمعاً ۱۸ ردیف) سمت راست سنتور قرار گرفته اند. قسمت بیرونی گوشی ها به صورت بَر است. طول مستطیل، که به صورت مربع و چند گوشیهاست گاه به صورت مخروط( کونیک) تراش می خورند. تراش قسمت بیرونی سوراخی دارد که داخل آن، یک سر سیم فرو میرود و اضافه سیم( چند سانتی متر) دور آن پیچیده می شود.
* سیم گیر سنتور:
مفتول های فلزی کوچکی در سنتور وجود دارد که به ان سیم گیر می گویند و وظیفه ی آن ها اینست که سیم ها را نگه میدارند.
* شیطانک سنتور:
در طرفین راست و ایراندخت چپ صفحه رویی سنتور، دو قطعه چوب باریک و بلند و کم ارتفاع به طول قاعده ذوزنقه وجود دارد که به آن چسبانده شده است و شیارهای افقی کم عمقی در سطح رویی آن ها وجود دارد که به فاصله یک میلیمتر و به تعداد سیم های سنتور برای عبور هر سیم ایجاد شده است. یک شیار در طول این دو شیطانک نیز وجود دارد که در آن مفتولی فلزی، با همان طول قرار گرفته است. مفتول روی شیطانک یک تا یک و نیم میلیمتر قطر دارد.
با توجه به نیازهای فرهنگی هر کشوری، تغیراتی در ساز سنتور پدید امده است* آچار کوک سنتور:
آچار کوک سنتور وسیله ایست که قسمتی از آن در دست قرار می گیرد و به شکل T می باشد. این آچار احتمالا از چوب ساخته شده و سوراخ کم عمقی به شکل تراش سر گوشی در انتهای قسمت دیگر وجود دارد.
* مضراب سنتور:
طول مضراب های سنتور معمولاً ۲۲ سانتیمتر است. اجزای این مضراب ها شامل حلقه، سر و ساق است. جنسی که برای تولید مضراب در نظر گرفته میشود از نوع گردو، ازگیل و ... است. سر مضراب میتواند به دو نوع باریک یا پهن باشد. از نظر شکل ظاهری، مضراب های سنتور با هم فرق دارند.
گردآوری: بخش هنر و سینما سرپوش
- 18
- 4
