کمانچه| اجزای تشکیل دهنده‌ی ساز کمانچه چیست؟

کمانچه دارای سابقه ای طولانی در شرق است

کمانچه

ساز کمانچه یکی از ساز های اصیل در موسیقی ایران می باشد. پس از تار، این ساز از مهم ترین ساز های ایران به شمار می رود. این ساز علاوه بر شکم، دسته و سر، در انتهای پایینی ساز، پایه ای دارد که روی زانوی نوازنده یا زمین قرار می گیرد. یک نوع کمانچه لری معروف به نام« تال» وجود دارد که پشت باز است و در کتاب سرگذشت موسیقی بیان شده است که این ساز کامل شده ی ساز رباب می باشد. در واقع این ساز از جمله ساز های آرشه ای و زهی موجود در بین آلات موسیقی میباشد که طرفداران زیادی دارد. به علت ظرافت صدا و وسعت، این ساز صدای بالایی که دارد در کل خاورمیانه و حتی جهان شهرت جهانی پیدا کرده است.

ساز کمانچه تال بخش های مختلفی دارد که هر کدامیک از آنها از جنس های مختلفی از جمله استخوان، چوب، پوست و فلز ساخته میشود. در موسیقی مقامی ایران، ساز کمانچه کاربرد بسیار زیادی دارد. برای نواختن این ساز میتوان قسمت انتهایی آنرا که شامل پایه میباشد روی زمین و یا روی زانو گذاشت.

پیشینه کمانچه

در کتاب موسیقی الکبیر اثر ابونصر فارابی در سده چهارم هجری، نخستین نشانه های تاریخی دربارهٔ کمانچه دیده شده است. وی در این کتاب از کمانچه با نام عربی آن،  رباب یاد می کند. در دوران صفویه و قاجاریه، کمانچه جزء سازهای اصلی موسیقی ایران بوده است. نخستین صدای ضبط شده کمانچه مربوط به اوایل قرن بیستم میلادی بود. به همت سازمان میراث فرهنگی،  ساز کمانچه در آذر ماه ۱۳۹۶ به ثبت جهانی در سازمان یونسکو رسید.

در ایران قبل از اسلام، نوازندگان سازهایی را می نواختند که شباهت زیادی به کمانچه داشت

شیوه ی نواختن کمانچه

کمانچه را در حالت نشسته می نوازند، به طوریکه نوازنده باید بطور عمودی، ساز را در دست چپش بگیرد و در طول دسته انگشت های همین دستش حرکت کنند و با دست راست آرشه( کمانه) را به صورت افقی در حرکات رفت و برگشت، بر سیم ها بکشد. کمانچه، یک پایه دارد که به شکل میله ی فلزی است که زائده پهن انتهای آن روی پا یا زمین قرار می گیرد. معمولاً این ساز را از چوب کهنه و عمل آمده درختان توت و افرا می سازند. طول کمانچه از پایه فلزی تا صراحی( قسمت بالای سر پنچه) حدود ۷۵ سانتیمتر است.

کمانچه در جشن های دوره صفویه مورد استفاده قرار می گرفت

معرفی اجزای تشکیل دهنده ی ساز کمانچه

* خرک:

خرک نام یکی از بخش های کمانچه، میباشد که احتمال دارد جنس آن از استخوان و یا چوب باشد. شیارهایی روی این قسمت وجود دارد که عمق کمی دارد و سبب می شود که فاصله ی سیم ها از یک دیگر ثابت باقی بماند.

* کاسه ی طنینی:

کاسه ی طنینی که از اجزای کمانچه به شمار میرود ، تقریباً به شکل کره و تو خالی است. سطح بالایی آن باز است که روی آن پوست می کشند و روی آن خرک را نصب می کنند. با قطعاتی از جنس صدف یا استخوان، سطح بیرونی کاسه را برای زیبایی تزئین می کنند. پشت کاسه ی برخی از کمانچه های محلی باز است که همین امر سبب ایجاد صدای قوی تری می شود.

* دسته کمانچه:

دسته ی کمانچه که از جنس چوب ساخته می شود، لوله ای تو پُر است و طول این دسته حدود ۲۵ و قطر آن ۳ سانتیمتر و به صورت مخروطی شکل می باشد. قطر دسته در محل دسته کم تر می شود. در دسته هایی که دستان بند ندارند یک طرف آن به کاسه و طرف دیگر آن به سرپنجه متصل می شود.

کمانچه یکی از مهمترین سازها در دوره صفویه و قاجار بود

* سرپنجه: 

سرپنجهی کمانچه در ابتدای طول دسته میباشد و جنس آن مانند دسته از چوب ساخته می شود سطح رویی آن تو خالی است و چهار گوشی به صورت زوج در دو طرفش دارد. سرپنجه زایده ای در انتهایش دارد که نام آن صراطی یا تاج میباشد که به طول نهایی ساز می افزاید.

* پایه: 

از دیگر اجزای کمانچه میتوان به پایه اشاره کرد که میله ای باریک و متحرک است طول آن ۱۰ سانتیمتر میباشد و در هنگام نوازندگی یک سر آن به انتهای کاسه متصل می شود. در انتهای پایه یک زایده ی پهن میباشد که روی پا یا زمین قرار می گیرد.

* وسعت صدای ساز:

صدای کمانچه، وسعتی در حدود سه اکتاو دارد و چون کوک های مختلف دارد، به علت عدم وجود دستان بند تمامی فواصل موسیقی ملی مانند پرده، نیم پرده و ربع پرده در آن قابل اجرا است. وقتیکه با انگشت روی سیم اول بگذارید تا حدود یک اکتاو زیرتر را میتوانید اجرا کنید.

* سیم گیر:

یک قطعه کوچک از جنس فلز در کمانچه وجود دارد که اسم آن سیم گیر می باشد. در انتهای کاسه، سیم گیر نصب شده است و یک سر سیم ها به آن متصل میشود. همینطور پیچ های کوچکی برای کوک کردن بر روی سیم گیر وجود دارند که به منظور کوک دقیقتر سیم ها قرار داده شده اند.

* تعداد و جنس سیم ها:

کمانچه ۴ سیم با ضخامت های متفاوت دارد. استفاده آکورد کامل سیم های ویولن برای کمانچه معمول است.

* شیطانک:

شیطانک در کمانچه، به استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعی گفته میشود که به عرض دسته، بین سرپنجه و دسته قرار دارد و از روی شیارهای کم عمق ، سیم ها عبور می کنند و به گوشی ها می روند.

انواع مختلف کمانچه

ساز کمانچه انواع مختلفی دارد که در ادامه آنها را برایتان معرفی می کنیم. جنس سازهای نوع پشت باز از چوب توت میباشد و ساخت این ساز به صورت یک تکه است. کاسه های کروی، دو نوع ترکه ای و یک تکه دارند. به گونه ای کمانچه های ترکه ای را می سازند که کاسه از طریق چسباندن ترکه هایی بر روی قالب خم شده، صورت گرفته باشد. با کمک چوب های مختلف نظیر چوب گردو خراطی، کاسه های یک تکه را می سازند. وزن کاسه آن از کاسه های ترکه ای بیشتر بوده و چرخش ساز در آن معمولاً سخت خواهد بود.

کمانچه را در حالت نشسته می نوازند، به طوریکه نوازنده باید بطور عمودی، ساز را در دست چپش بگیرد

موسیقی سنتی در ساز کمانچه معمولاً قطر بیرون ماسه ۲۰ سانتیمتر می باشد. کاسه این ساز در مناطق مختلف ایران اندازه های متفاوتی دارد. ساخت این کاسه در ساز کمانچه ترکمنی با اندازه بسیار کوچک انجام می شود. سازهایی شبیه به این ساز در دیگر نقاط دنیا وجود دارد که کاسه های آن کوچک بوده و معمولاً با پوست نارگیل، آنرا می سازند. دسته آن بر خلاف کاسه این ساز، شکلی یکسان دارد. این دسته معمولاً از چوب گردو ساخته میشود و دارای شکلی به صورت مخروط ناقص می باشد. قطر دسته این ساز در شیطانک ۳۷ میلی متر بوده و اندازه آن در جایی که محل اتصال به کاسه است ۳۱ میلی متر است. دسته آن هم طولی به اندازه ۳۱ سانتیمتر دارد.

ویژگی کمانچه

در ساز کمانچه، جنس چوبی که استفاده میشود، بسیار مهم است. به عنوان نمونه اگر چوب مورد استفاده کهنه باشد میتواند از خودش صدای بهتری منتشر کند. در ساخت این ساز، میتوان از چوب درخت توت و گردو استفاده کرد. یکی از علل مهمی که سازندگان از چوب های کهنه استفاده می کنند اینست که اگر چوب تازه باشد به مروز زمان و به علت فشار سیم ها امکان دارد خم شود و یا تاب بردارد. پوستی که در ساز کمانچه، استفاده میشود بسیار مهم است. چنانچه پوست نازک باشد صدای واضح و اگر ضخیم باشد صدای بم تری را میتوانند افراد بشنوند. بسته به جنس چوب مورد استفاده در ساز و کیفیت صدای آن، قیمتش را تعيين می کنند.

گردآوری: بخش هنر و سینما سرپوش