آشنایی با ساز عود و اجزای مختلف این ساز

ساز عود ریشه در ساز بربت دوره ساسانی دارد

ساز عود

ساز عود یا بربط و یا رود از رایج ترین سازهای موسیقی ایران قدیم با ظاهری به شکل گلابی، از جنس چوب درخت توت یا آبنوس با کاسه طنینی بزرگ و دسته کوتاه است. ساز عود در گروه سازهای زهی- زخمه ای قرار می گیرد، طول آن تقریباً ۸۵ سانتیمتر است. این ساز در واقع نوعی سمبل تاریخی برای سازهای ایرانی به شمار می آید و از آن در موسیقی سنتی خاورمیانه و شرق آفریقا استفاده می شود.

ساز عود دارای ۱۰ تا ۱۳ سیم است چون سطح ساز بربط از چوب پوشیده شده بود، اعراب آن را عود نامیدند. (العود در زبان عربی به معنای چوب است). این واژه ی در اصل عربی شده واژه رود فارسی میباشد که همنام دیگر بربط است و به معنای سیم در سازهای زهی می باشد.

ساز عود برخلاف بربط ایرانی از اصلی ترین سازهای موسیقی عربی است. این ساز بعد از این که به اروپا برده شد، نام لوت بر آن نهادند. واژه لوت از نگارش کلمهٔ العود بوجود آمده و کم کم به لوت تبدیل شده است. کلمه بربط در واقع از دو کلمه «بر» و «بط» تشکیل شده به معنی «مانند بط» و بط به معنی مرغابی است. در کل شکل این ساز به مرغابی تشبیه شده مانند سینهٔ جلو داده و گردن کوچکی دارد.

پیشینه ساز عود

خاستگاه بربت با استناد به اکتشافات باستان شناسی به پنج هزار سال قبل، تمدن سومر و شهر اور برمی گردد. در نگاره های مصری به جای مانده از دو هزار سال قبل که نوازندگان را به تصویر کشیده اند ساز عود دیده می شود. بعد از آن بربط به دیگر نقاط خاورمیانه من جمله ایران و عربستان دوره قبل از اسلام هم راه پیدا می کند.

از بربت نوازان به نام ایرانی می توان باربد، بامشاد، نکیسا و رامتین را نام برد. بعد از اسلام و در پی خلافت اسلامی ساز عود تکامل می یابد و گسترهٔ این ساز در سرتاسر جهان اسلام از چین تا اندلس گسترش میابد. در زمان حکومت عبدالرحمان دوم بر اندلس و دعوت او از یک نوازنده به نام کمال الدین زریاب این ساز به اسپانیا وارد می شود. زریاب بربط را در این سرزمین گسترش و تکامل می دهد و از آمیختن این ساز با تار برای نخستین ساز گیتار را می سازد. که هم اینک سالیانه در اسپانیا بزرگداشتی به نام زریاب برگزار می شود. پاکو دلوسیا از معروف ترین نوازندگان گیتار در دنیا برای گرامیداشت یاد او قطعه ای به نام زریاب ساخته است.

اجزای مختلف ساز عود

شناخت اجزای ساز عود در تشخیص یک ساز مرغوب بسیار مؤثر است. اجزای تشکیل دهنده ی ساز بربط عبارتند از:

۱. کاسه طنینی و صفحه رو:

این قسمت به شکل گلابی است و از طول به ۲ قسمت مساوی تقسیم شده و از ترک های چوبی گوناگون به هم پیوسته تشکیل شده است. صفحه روی ساز عود از جنس چوب است که به منظور صدادهی بهتر از چوب کاج استفاده می شود. دو دایره کوچک و یک دایره بزرگ تر مشبک از جنس استخوان برای خرج صدا از کاسه روی صفحه تعبیه شده است و خرک در پایین صفحه قرار می گیرد.

۲. پل:

در ۵ نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه، پل هایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می کنند.

۳. وسعت:

وسعت معمول صدای ساز عود حدود ۲ اکتاو است که به دلیل کوتاهی دسته ساز، حدود یک اکاو و نیم از منطقه صوتی وسط، صدادهی بهتری دارد.

۴. دسته:

ساز عود دارای یک دسته ی چوبی کوتاه در حدود یک سوم طول کاسه با قطر ۱۰ سانتیمتر است. دسته از یک طرف به سرپنجه ی ساز و از طرف دیگر به کاسه ی طنینی متصل است. در قدیم بر روی دسته عود دستان بندی می کردند، ولی عودهای امروزی فاقد دستان بندی هستند. گاها بر روی دسته تزئیناتی شبیه به خط دستان بکار می رود.

اندازه ساز عود در کشورهای مختلف، متفاوت است

۵. خرک و سیم گیر:

خرک ساز عود قطعه ای چوبی به طول تقریبی ۱۰ سانتیمتر است که در قسمت پایین کاسه قرار می گیرد و روی آن شیارهای کم عمقی و ترها ایجاد شده اند. در ساخت بعضی بربط ها، وترها به سیم گیری که در انتهای بدنه کاسه است وصل میشوند و در بعضی دیگر، خرک وظیفه سیم گیر را نیز به عهده دارد، به این صورت که وتر روی سوراخ هایی که روی وتر قرار دارند گره می خورند و به طرف گوشی ها می روند. معمولاً خرک را مستقیما روی صفحه نمی چسبانند و بین خرک و صفحه، تکه ای چوب یا صدف قرار می دهند.

۶. مضراب:

مضراب ساز عود از پلاستیک نرم و یا شاهپر پرندگان بزرگ ساخته می شود. امروزه گاه از مضراب های پلاستیکی هم استفاده می کنند. انتخاب مضراب ساز هم به اندازه انتخاب خود ساز حائز اهمیت است. مهم ترین نکته در انتخاب مضراب، خوش دست بودن آن است.

۷. سر پنچه:

سرپنجه ساز عود یا جعبه گوشی ها محفظه ای تو خالی است که در ابتدای طول دسته قرار دارد و اندکی متمایل به طرف عقب ساخته می شود. سر پنجه محل قرار گرفتن گوشی هاست و در هر طرف ۵ گوشی قرار دارد.

۸. شیطانک:

شیطانک یک قطعه باریک و کم ارتفاع به اندازه ی عرض دسته است که بین دسته و سرپنجه قرار می گیرد. شیطانک دارای شیار های کم عمقی است که سیم ها از داخل آنها عبور می کنند. به علت حالت موربی که در بخش سرپنجه ساز عود وجود دارد، فشار در این ناحیه از سمت سیم ها بیشترین حد ممکن را دارد. بدین ترتیب شیطانک باید قابلیت تحمل فشار وارده از سوی سیم ها را داشته باشد.

شکل کلی ساز عود مشابه سینه مرغابی و گردن آن است

۹. تعداد و جنس وترها:

ساز عود دارای ۱۰ وتر است که ۲ به ۲ با هم هم صدا کوک می شوند. در برخی بربط ها بم ترین وتر را تکی می بندند و اغلب برای صدای واخوان در نظر گرفته می شود. جنس وترها از زه (روده تابیده گوسفند) یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم های نایلونی با ضخامت های گوناگون است.

۱۰. گوشی های ساز عود:

همان طور که گفتیم ساز عود دارای ده گوشی به تعداد سیم های ساز است. گوشی ها شبیه میخ های سر پهن و از جنس چوب هستند. قسمت پهن گوشی بیرون سرپنجه است و نوازنده با چرخاندن آنها میتواند سیم مورد نظرش را کوک کند. قسمت باریک تر گوشی درون سرپنجه است که سیم به دور آن می پیچد. گوشی ها باید به راحتی به چپ و راست بچرخند، ولی در عین حال باید محکم باشند که بعد از کوک کردن ساز، شل نشوند و ساز را از کوک خارج نکنند.

۱۱. ساز عود برقی:

ساخت ساز عود برقی با الگوبرداری از گیتار الکتریک، یکی دیگر از تجربه های جدید عودسازی است که اکثراً از طرف نوازندگان عرب دنبال می شود. در اولین تجربه، ابتدا کاسه عود حذف شد ولی صفحه آن هم چنان ایفای نقش می کرد. در نوع دیگری از عودهای برقی، حتی صفحه ساز هم حذف شد و تنها یک قاب مثل عود باقی ماند.

چگونگی نواختن ساز عود

برای نواختن ساز عود، آنرا به شکل افقی روی ران پا می گذارند و به کمک یک مضراب بر سیم های ساز زخمه می زنند تا صدا تولید شود.

ساز عود نه تنها در فرهنگ ایران بلکه در سراسر پهنه غرب اسلام رایج است

گردآوری: بخش هنر و سینما سرپوش