این سیه‌چهره خوش خبر کیست!

حاجی فیروز با خصوصیات متناقضی که دارد یکی از جنجال برانگیزترین شخصیت‌های نمادین و اسطوره‌ای ایران محسوب می‌شود و خاستگاهش مورد تردید و اختلاف ارباب علم و اندیشه است. خصوصیات متناقضی چون همراهی نام فارسی فیروز با لقب ظاهرا عربی حاجی، یا بشارت دادن نوروز ایرانی در کنار سیاه بودن رخسار که حکایت از غیر ایرانی بودنش می کند و همچنین، حضور بعضی از بروزات فرهنگ ارباب و غلامی در شعرهای ورد زبانش که در ظاهر، آن نیز نشانی از نزدیکی با فرهنگ آزاده پرور و آزادی خواه ایرانی ندارد.

تئوری ها و نظریه‌های بسیاری با هدف توضیح دادن این تناقضات و مشخص کردن زمان و مکان زاده شدن و پرورش یافتن شخصیتی به نام حاجی فیروز توسط مجامع علمی و تاریخ‌شناسان ارائه شده است. اما یکی از این نظریه‌ها به وجود رابطه‌هایی میان این مراسم نمادین با اعتقاداتی برخاسته از «آئین میترا» در ایران باستان اصرار دارد که در صورت صحت شاید بتواند توضیح دهنده و پاسخگوی تعدادی از مسائل نامفهوم در مراسم نوروز و حاجی فیروز باشد.

محمد اشتری از هنرمندانی که بیش از ۶ سال است در نقش حاجی فیروز زمان خود بشارت نوروز می دهد و برای حفظ هویت این شخصیت باستانی تلاش می کند، در رابطه با تاریخ و هویت حاجی فیروز در گفت و گو با خبرنگار ایسنا منطقه اصفهان می گوید: تئوری‌های فراوانی در رابطه با این شخصیت در تاریخ وجود دارد که هر کدام ممکن است ناقص یا تحریف شده باشد و آنچه من نیز از او می دانم از این پدیده مصون نیست.

او ادامه می دهد: نظریه ای وجود دارد که بر اساس آن نام حاجی فیروز برگرفته از عبارت حاجیوس نبرذ می‌دانیم که در آثار پیروان آیین میترا  مستعمل بوده و از طریق یونانیان گرویده به این کیش به زبان یونانی نیز رسوخ کرده است. حاجیوس به معنای مقدس و نبرذ نیز به مفهوم پیروز و فاتح به کار برده می شده است. به عبارت دیگر حاجی از کلمه حاجیوس که مصطلح مردم ایران باستان بوده و نه از حاجی عربی به معنی «حج رفته» اخذ شده است. نبرذ در فارسی امروز به صورت نبرد ولی به معنی جنگ باقی مانده است. لذا حاجی فیروز به معنی فاتح مقدس معنی می‌دهد یعنی کسی که به سرما و زمستان غالب شده و نویدبخش آمدن بهار و سرزندگی است.

اشتری تصریح می‌کند: اما رنگ سیاه نه نشانگر شخصی سیه‌چرده ، بلکه به عنوان نشانه‌ای از رنگ خاک حاصلخیز و بهاری (در مقابل سفیدی زمستان) و ابر بارنده و رنگی مقدس تلقی می‌شده است. همچنین لباس‌های قرمز که همرنگ قرمزی آتش، خون، و خورشید یا همان مهر بوده به صورت نمادین مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

این هنرمند ادامه می‌دهد: همچنین این نظریه خاستگاهی مشترک برای حاجی فیروز و بابا نوئل قائل می شود و بابانوئل را که مانند هم هویت ایرانی خود یعنی حاجی فیروز با لباس‌هایی قرمز، به نشانۀ زایش مجدد مهر از دل سرما و تاریکی، اما در شب یلدا (که آن نیز مورد توجه و بزرگداشت مهریان یا همان میتراییان بوده)، به مردم مژده و نوید می‌داده و از آنها با هدایای مختلف پذیرایی می‌کرده است، برخاسته از اعتقادات مردم اروپا می‌داند که زمانی به کیش میترایی گرویده بودند. که البته بعدها این مراسم با سالگرد میلاد حضرت مسیح ادغام شده و کم‌کم از اصل خود دور می‌گردد.

اشتری اظهار می‌کند: فکر می‌کنم که شعرها و سبک اجرایی نمایش حاجی فیروز می تواند ناشی از شباهت‌هایی باشد که حاجی فیروز با شخصیت "مبارک" دارد و احتمالا به‌گونه ای دراثر همزادپنداری این دو توسط عموم و تلفیق ادبیاتشان در طول زمان حاجی فیروزی با رفتار و شعرهای امروزی شکل گرفته است.

وی  می گوید: حاجی فیروز یعنی به استقبال عید نوروز رفتن. رنگ سیاه چهره اش، سیاهی مرگ و زمستان و قرمزی لباسش رنگ زندگی و بهار است. شخصی که به صورت دوده می مالد و لباس قرمزی به تن می‌کند و با نام حاجی فیروز، دایره زنگی می زند و نوید آمدن عید می‌دهد. رنگ قرمز لباس او رمزی از آتش عشق است و این رنگ مقابل روی سیاهش است که او را خوار و بی‌مقدار نشان می دهد. او ارمغانی معنوی به ما هدیه می‌کند که در دنیایی واقعی  وجود دارد و آن بهار با طراوت و سرسبزی و خرمی است.

بازیگر نقش حاجی فیروز می افزاید: به اعتقاد پارسیان؛ نور، اول روز از زمانه و فلک را آغاز گشتن است. اندیشه ایرانی، نوروز را آغاز زندگی می‌داند و شروع هر پدیده مهمی را بدین روز منسوب می‌دارد. ایرانیان هر آغازی را جشن می‌گیرند و نوروز بزرگ‌ترین آغاز و بزرگ‌ترین جشن، بااصیل‌ترین سنت‌ها و مراسم جاودانه است. آغاز مراسم باشکوه عید نوروز به زمان پادشاهی جمشیدشاه بازمی گردد. گفته می‌شود او در زمان سلطنت خود در آبادانی ایران و آسایش خاطرِ مردم از هجوم بیگانگان، نقش بسیاری داشت. اسطوره‌های گوناگونی در ایران باستان درباره این جشن ملی آورده شده است که به برخی از آن هاجهت اطلاع علاقه‌مندان اشاره می‌شود.

این هنرمند ادامه می دهد: در سال‌های اخیربحث‌هایی بر سر سیاهی صورت حاجی فیروز بوده است که نشان از ناآگاهی گوینده آنان از تاریخ اساطیری این سرزمین دارد. حاجی فیروز نه نماد برده داری بوده (که هیچگاه در ایران به شیوه ظلم به رنگین پوستان وجود نداشته) و نه نشانه تحقیر. حاجی فیروز نشان از دوموزی (ایزد گیاه) دارد که در سرزمین زیرین حبس می‌شود و با اسارت او عشق می‌میرد، جهان غرق سکوت شده وباروری متوقف می‌شود. حاجی فیروز همان نماد دوموزی است که برای باروری دوباره، از زمین برخاسته است. نمادی از سنت‌های نیک ایرانیان، که درصلح و دوستی و طبیعت‌دوستی ایرانیان نهفته است.

 اشتری با اشاره به بعضی برداشت‌های اشتباهی که در جامعه از هویت حاجی فیروز وجود دارد، می گوید: چه بهتر می شد اگر اجراهای خیابانی زیر نظر اداره فرهنگ و ارشاد انجام و کارناوال هایی برای چنین اجراهایی برگزار می شد تا شخصیت ها و آیین های باستانی ما به درستی معرفی بشوند. جا دارد به این موضوع توجه و پرداخت بهتری داشت. من به شخصه در زمان اجرا تا جایی که بتوانم برای معرفی بهتر شخصیت حاجی فیروز به مخاطب تلاش می کنم و تنها به ساز و آواز آن بسنده نمی‌کنم. حاجی فیروز نباید تنها به منبع درآمد برای یک هنرمند و یا یک سرگرمی گذرا تبدیل شود.

این هنرمند ادامه می‌دهد: هنرمندی که حاجی فیروز را بازی می‌کند باید برای آنچه این شخصیت از آیین مهر، خوبی و شادی به مردم بشارت می‌گوید آگاهی داشته باشد. در غیر این صورت این بازی تنها منبع درآمدی برای وی خواهد بود و مخاطب هم وقتی این حاجی فیروز را می‌بیند هیچ دریافتی از هویت تاریخی و جایگاه او نخواهد داشت.

امیدوارم همه ما به دنبال حقیقت و هویت واقعی شخصیت‌های تاریخی خود باشیم و تنها به شنیده‌های بی‌اساس بسنده نکنیم. در آخر باید بگویم حاجی فیروز، در کنار هم شاد بودن و مهربان وصمیمی بودن و صداقت و یک‌رنگی و سپاس از پروردگار را ترویج می‌کند.

به گزارش ایسنا، اجرای حاجی فیروز هر روز تا ۱۰ فرودین‌ماه، در ستاد ساماندهی مسافران نوروزی شهرداری منطقه ۱۵ اصفهان، در ساعت های ۱۱ الی ۱۳ و ۱۵ تا ۱۷:۳۰ برگزار خواهد شد.