چاپ و انتشار مقالات علمی دانشجویان مقاطع دکتری در ژورنالهای داخلی و خارجی، روندی است که تمامی دانشگاه‌‌های معتبر جهان با تکیه بر آن، اعتبار دانشگاه و سطح علمی کشور خود را در عرصه بین‌المللی به نمایش می‌گذارند. از سوی دیگر یکی از ملاک‌های تعیین منزلت علمی یک مقاله، بستر (یا همان ژورنال)ی است که مقاله در آن قرار می‌گیرد.
البته ناگفته نماند که اعتبار یک ژورنال ازجمله ملاک‌های تعیین منزلت علمی مقاله مندرج در آن است. بنابراین می‌توان گفت اعتبار مقاله و ژورنالی که مقاله در آن چاپ می‌شود، لازم و ملزوم یکدیگر است. طبق آخرین آمار منتشرشده از سوی معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از فهرست نشریات علمی دارای اعتبار، هزار و ۶۲۶ نشریه معتبر تا پایان اردیبهشت ۹۸ به تایید این معاونت رسیده است.
از این تعداد، ۷۳۸ نشریه در حوزه علوم انسانی، ۲۲۰ مجله در بخش فنی‌ومهندسی، ۵۲۰ نشریه در حوزه کشاورزی، منابع طبیعی و دامپزشکی و ۱۴۸ مجله نیز در بخش علوم پایه مورد تایید معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم است. از این تعداد مجله علمی و دانشگاهی در کشور، سهم دانشگاه آزاد اسلامی، ۳۸۷ ژورنال است که در ۶ گروه چاپ و منتشر می‌شود.
اعتبارسنجی ۴۶ مجله دانشگاهی
در اواسط هفته گذشته، روابط‌عمومی دانشگاه آزاد اسلامی از برگزاری پنجمین جلسه اعتبارسنجی نشریات علمی و به‌روزرسانی فهرست مجلات دارای اعتبار دانشگاه آزاد اسلامی خبر داد. براین اساس و در این جلسه تعداد ۴۶ مجله که پیش از آن توسط کارگروه‌های ارزیابی‌کننده مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته بود، ارزیابی نهایی و فایل Journal Metrics 2018 نیز تهیه شد. پیش از این و در خردادماه سال جاری فهرست جدیدی از مجلات دارای اعتبار دانشگاه آزاد اسلامی به‌روزرسانی شده و برای بهره‌برداری واحدهای دانشگاهی ارائه شده بود.
براساس آمار ارائه‌شده پژوهشگاه و شبکه آزمایشگاهی دانشگاه آزاد اسلامی، درحال حاضر مجلات دانشگاه آزاد اسلامی براساس تعداد در هر گروه علمی در ۶ گروه طبقه‌بندی می‌شود. به این ترتیب گروه پزشکی با ۱۴ مجله، گروه علوم انسانی با ۱۸۰ مجله، گروه هنر و معماری با ۱۱ مجله، گروه علوم پایه با ۶۷ مجله، گروه فنی‌ومهندسی با ۴۹ مجله و گروه کشاورزی و منابع طبیعی با ۶۶ مجله، تعداد ۳۸۷ مجله در مجموعه دانشگاه آزاد اسلامی منتشر می‌شوند.
با توجه به گسترش واحدهای آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی و اهمیت انتشار ژورنالهای علمی و دانشگاهی در این مجموعه، این سوال مطرح است که ژورنالهای علمی دانشگاه آزاد اسلامی تا چه اندازه مرجعیت داشته و قابل استناد است؟ مضاف بر این، دانشجویان مقطع دکتری تا چه میزان مشتاق چاپ مقالات خود در این ژورنالها هستند؟
ساماندهی ژورنالهای دانشگاهی
بابک نگاهداری، رئیس پژوهشگاه و شبکه آزمایشگاهی دانشگاه درگفت‌وگو با «فرهیختگان» در توضیح فعالیت‌های دانشگاه آزاد اسلامی در حوزه ژورنالهای این دانشگاه می‌گوید: «به‌تازگی جلساتی با معاونت‌های موضوعی و با هدف ساماندهی ژورنالهای دانشگاه آزاد اسلامی برگزار شده است تا وضعیت ژورنالها در هر یک از رشتهها مورد ارزیابی و بررسی قرار گیرد.
درواقع قرار است این ژورنالها به‌گونه‌ای ساماندهی شود که در تمامی رشته‌‌های تحصیلی دانشگاه آزاد اسلامی و همچنین در تمامی گرایش‌های مقطع دکتری، حداقل دو ژورنال منتشر شود. در این راستا جداول تفصیلی نیز آماده شده و بر مبنای آن قرار است در رشتهها و حوزه‌‌هایی که پتانسیل افزایش تعداد ژورنال وجود دارد، برنامه‌ریزی شود، علاوه‌بر این بررسی شود که در چه حوزه‌‌هایی بیش از حد نیاز ژورنال چاپ می‌شود و درصورت عدم‌نیاز، تقویت یا حذف ژورنالهای مازاد در دستور کار قرار گیرد. همچنین درصورتی که در حوزه‌ای، کمبود چاپ ژورنال احساس می‌شود، باید نسبت به طراحی و تاسیس و صدور مجوز چاپ ژورنال اقدامات لازم صورت گیرد.»
به گفته وی درحال حاضر، جداول تفصیلی برنامه‌های مذکور آماده شده است که در نیمه اول مهر‌ماه با حضور رئیس دانشگاه آزاد اسلامی، این موارد در شورای‌عالی انتشار مصوب خواهد شد. به این ترتیب گام مهمی در جهت ساماندهی نشریات دانشگاهی برداشته می‌شود. نکته حائز اهمیت اینکه از میان ۳۷۸ ژورنال دانشگاه آزاد اسلامی، چاپ و انتشار تعدادی از ژورنالها به صورت مرتب و دائمی ادامه دارد، تعدادی از ژورنالها نیز برای فعالیت مستمر و بهتر، نیاز به کمک داشته و برخی ژورنالها نیز به دلیل عدم‌کارکرد مناسب باید نسبت به تعیین‌تکلیف آنها اقدام شود.
الزام دانشجویان به چاپ مقاله در ژورنالهای دانشگاه آزاد اسلامی
نگاهداری معتقد است که نمی‌توان نمره مشخصی به ژورنالهای دانشگاهی داد. اما نظام اعتبارسنجی و ارزیابی ژورنالها به صورت سالانه انجام و ژورنالها در چهار سطح طبقه‌بندی می‌شود. درحال حاضر گزارش ارزیابی سال جاری نیز در دست تهیه است و تدابیر خاصی برای درجه‌بندی ژورنالها اندیشیده شده است. براین اساس قرار است ژورنالهای علمی دانشگاه از حالت برنامه‌های فوق‌العاده دانشگاه به یک برنامه اساسی تبدیل شود تا دانشجویان مقطع دکتری تا پیش از جلسه دفاع، به چاپ مقالات خود در یکی از ژورنالهای دانشگاه آزاد اسلامی ملزم شوند. این الزام، دو مزیت مهم به همراه دارد؛ نخست آنکه دانشگاه آزاد اسلامی از این طریق یک بازار تضمینی برای مقالات دانشجویان ایجاد می‌کند. به این ترتیب اگر تا به حال، سردبیران ژورنالها به بهانه کمبود مقاله، از چاپ ژورنال امتناع می‌کردند، با این شیوه بهانه‌ای برای عدم‌چاپ مقاله در ژورنال نخواهند داشت.
مزیت دوم اینکه، این اقدام منافعی برای دانشگاه به همراه دارد، چراکه دانشگاه آزاد اسلامی می‌تواند با الزام دانشجویان به چاپ مقاله در ژورنالهای این دانشگاه، یک نظام کنترل کیفی را از طریق داوری مقالات مستخرج از رساله‌های دکتری اعمال کند. به بیان ساده‌تر وقتی مقاله، پیش از جلسه دفاع چاپ شود، درنتیجه بر کیفیت پایان‌نامه دانشجویان دکتری تاثیر مثبت بر جای می‌گذارد. از سوی دیگر، اگر دانشجوی مقطع دکتری به هر علتی نتواند در یکی از دو ژورنال، مقاله خود را به چاپ برساند، معلوم می‌شود که از نظر دانشگاه، مقاله او کیفیت و کارایی لازم را نداشته و مورد تایید داوران قرار نگرفته است.
سیاست اعتباربخشی به ژورنالهای دانشگاه آزاد اسلامی
به نظر می‌رسد حلقه مفقوده‌‌ای که اکنون چرخه چاپ و انتشار ژورنالهای دانشگاهی را مختل کرده، نگاه اساتید دانشگاه به ژورنالهای دانشگاهی است؛ به این معنا که هنوز استادان دانشگاه برای تشویق دانشجویان به چاپ مقالات‌شان در ژورنالهای دانشگاه آزاد اسلامی به‌درستی توجیه نیستند و لذا نمی‌توانند دانشجویان را برای چاپ مقالات‌شان در ژورنالها توجیه کنند.
رئیس پژوهشگاه و شبکه آزمایشگاهی دانشگاه آزاد اسلامی، این عقیده را رد می‌کند و می‌گوید: «نشستی با تمامی سردبیران و مدیران مسئولان ژورنالهای دانشگاهی برگزار کرده‌ایم که در آن جلسه، از طریق ویدئوکنفرانس با ریاست عالی دانشگاه و مدیرکل انتشارات علمی وزارت علوم ارتباط برقرار کرده و مباحث مهمی راجع به رویه جدید دانشگاه آزاد اسلامی و الزام دانشجویان به چاپ مقاله در نشریات این دانشگاه مطرح شد. موضوع مهمی که در این زمینه اهمیت دارد این است که چاپ مقالات دانشجویان در ژورنالها، یک تشویق نیست بلکه یک ضرورت است؛ درنتیجه توجیه بودن یا توجیه نبودن اساتید، تفاوت چندانی در ماحصل کار ندارد. ما معتقدیم که دانشگاه آزاد اسلامی باید از طریق ژورنالهای خود، به نظام نشر درون‌دانشگاهی اعتبار لازم را ببخشد.
الزام دانشجویان به چاپ مقالات‌شان در ژورنالهای دانشگاه آزاد اسلامی به شکل‌گیری نظام درون‌دانشگاهی و تقویت کیفیت ژورنالها کمک می‌کند. این شیوه اعتباردهی تنها مختص به دانشگاه آزاد اسلامی نیست بلکه در نظام انتشارات دانشگاهی جهان نیز از همین شاخص‌ها برای ارزیابی مجلات استفاده می‌شود؛ مانند اینکه آیا ژورنال به‌طور مرتب چاپ می‌شود؟ چند مقاله و با چه سطح کیفیتی در ژورنال منتشر می‌شود؟ آیا ژورنال دارای سایت رسمی و معتبر است؟ اینها شاخص‌هایی است که برای ارتقای سطح کیفی ژورنالهای دانشگاهی، همواره مورد توجه سیاستگذاران این حوزه قرار می‌گیرد.»
اختصاص ۲۵درصد ظرفیت ژورنال دانشگاه آزاد اسلامی به مقالات سایر دانشگاه‌ها
اما یکی از مولفه‌هایی که اعتبار ژورنالهای دانشگاهی یک دانشگاه را دوچندان می‌کند، چاپ مقالات دانشجویان سایر دانشگاههاست. برای مثال چاپ مقاله دانشجویان دانشگاه‌‌های دولتی در ژورنالهای دانشگاه آزاد اسلامی یا بالعکس، نشان می‌دهد که اولا دانشجویان تا چه اندازه به اعتبار و اهمیت ژورنالهای دانشگاه‌هایی غیر از دانشگاه خود واقف هستند و دوما اینکه دانشگاه صاحب ژورنال به این واسطه می‌تواند اعتبار و جایگاه خود را میان سایر دانشگاه‌ها تقویت کند.
نگاهداری با تایید این موضوع می‌گوید: «حداقل ۲۵ درصد از ظرفیت هر ژورنال دانشگاهی دانشگاه آزاد اسلامی به چاپ مقالات دانشجویان دیگر دانشگاه‌ها اختصاص دارد. علاوه‌بر این، به‌تازگی توافقنامه‌ای با ISC امضا شده که براساس آن این پایگاه، بررسی و رتبه‌بندی و اعتباردهی ژورنالهای دانشگاه آزاد اسلامی را به عهده گرفته است.»
مجلات و مقالات دانشگاهی اعتبار علمی کشور
یکی از عوامل موفقیت کشورهای توسعه‌یافته، تمرکز بر مدیریت دانشگاه‌ها و ارتقای سطح کیفی و کمی دانشگاههاست. سیاستگذاران در این کشورها رشد اقتصادی و اجتماعی جامعه خود را مرهون استفاده از ظرفیت‌هایی می‌دانند که در بطن جامعه دانشگاهی نهفته است. استفاده از تحقیقات و پژوهش‌های دانشگاهی و سیاستگذاری بر پایه دستاوردهای به‌دست‌آمده، مسیر دستیابی به توسعه هر کشور را کوتاه می‌کند.
مجلات دانشگاهی و مقالاتی که در چنین بستری چاپ و منتشر می‌شوند بهترین ابزار برای شناسایی راه‌های میانبر در مسیر توسعه هستند. بیراه نیست اگر بگوییم اعتبار علمی یک کشور در گرو وجود مجلات معتبر دانشگاهی و اعتبار این مجلات در گرو مقالاتی است که توسط دانشجویان، محققان و پژوهشگران چاپ و منتشر می‌شود.
زهرا فریدزادگان
- 17
- 4
