انواع سازهای زهی از نظر شیوهٔ نواختن

سازهای زهی به سه دسته کمانه‌ای، زهی ضربه‌ای و زخمه‌ای تقسیم می‌شوند

آشنایی با سازهای زهی

سازهای زهی یا زه صداها آن رده ای از سازها هستند که در آنها صدا از لرزش زه یا تار یا سیم به وجود می آید. معمولاً با زخمه زدن یا ضربه زدن یا کشیدن آرشه بر روی این زه ها صدای دلخواه از ساز درمی آید. یعنی ارتعاش سیم در سازهای زهی، سبب می شود که صدا تولید گردد. زه به معنای سیم یا تار، بخش اصلی سازوکار صداسازی در سازهای مضرابی است. این گروه از انواع ساز در قدیم با نام کلی ذوات الاوتار در رسالات موسیقی نام برده شده اند. زَخمه یا مِضراب ابزاری موسیقیایی میباشد که برای تولید سازهای زهی یا سیمی مورد استفاده ی نوازندگان قرار می گیرد.

ساختار کلی سازهای زهی

اغلب سازهای زهی تشكیل شده از یك شكم در انتهای ساز، یك دسته که محل قرار گرفتن انگشتان دست چپ می باشد و یك سر كه لبه های كوك در آن جا قرار گرفته است. در بعضی از سازهای زهی، شكم دو قسمت دارد و گاه بر روی یك یا هر دو قسمت آن پوست كشیده شده كه اکثرا از پوست گوسفند استفاده می شود. برخی از این سازها با انگشت و بعضی با مضراب نواخته می شوند. شكل مضراب در سازهای زهی گوناگون، متفاوت است.

آرشه یا کمانه

یکی دیگر از ابزارهای موسیقیایی که برای نواختن سازهای زهی از نوع سازهای کمانه ای یا آرشه ای بکار گرفته می شود، آرشه یا کمانه نام دارد. آرشه در واقع یک چوب است که به دو سر آن موی دم اسب متصل می باشد. قطعه ای از جنس استیل یا عاج، سبب می شود که موی دُم اسب در نوک آرشه به چوب آرشه متصل شود. برای تنظیم کشیدگی موهای دو سر آرشه، قطعه ای به نام موگیر، در انتهای آرشه تعبیه شده است.

انواع سازهای زهی از نظر شیوهٔ نواختن

سازهای زهی را به صورت های گوناگون بخش بندی کرده اند. دسته بندی سازهای زهی به علت تفاوتی است که در روش ارتعاش سیم زه صداها صورت می گیرد. دسته های تشکیل دهنده ی سازهای زهی عبارتند از سازهای زهی زخمه ای، سازهای زهی ضربه ای و سازهای زهی کمانه ای.

۱.سازهای زهی کمانه ای

 سازهای زهی کمانه ای یا همان آرشه ای، این نمونه از سازها در واقع به وسیله آرشه یا کمانه اقدام به تولید صدا می کند و بخاطر همین است که به آن سازهای کمانه ای یا آرشه ای هم گفته می شود و عمل به صدا درآوردن زه های این ساز به واسطه کمانه را، کمانه کشی هم می گویند. نمونه های رایج و مرسوم این نوع سازها ویولن و کمانچه است. عمل به صدا درآوردن زه های سازهای کمانه ای با کمانه را کمانه کشی می گویند.

ویولن و کمانچه نمونه ای از سازهای زهی کمانه ای هستند. در سازهای زهی کمانه ای اگر حرکت کمانه از نوک به طرف پاشنه باشد به آن کمانه کشی چپ و چنانچه حرکت کمانه از پاشنه به سمت نوک باشد به آن کمانه کشی راست می گویند. گاه به هنگام نواختن به جای زه کمانه از چوب کمانه استفاده می شود که به آن اجرای چوب کمانه ای col legno می گویند.

اجرای چوب کمانه ای به دو صورت زنشی battuto (با زدن چوب کمانه بر روی سیم ها) یا کششی tratto (با کشیدن چوب کمانه بر روی سیم ها) انجام می شود. به هنگام نواختن، بعد از گذری که به شکل زخمه ای یا هر شیوهٔ دیگری اجرا میشود، برای برگشت به کمانه کشی دستوری به نوازندگان داده می شود. این دستور با واژه «باکمانه» coll' arco یا arco بیان می شود.

>> کمانچه:

یکی از سازهای زهی آرشه ای است که در موسیقی اصیل ایران وجود دارد. کاسه طنینی این ساز کروی شکل و توخالی است، روی دهانه آن پوست کشیده شده است و دسته آن فاقد پرده بندی می باشد. موی آرشه (کمان) کمانچه محکم و کشیده نیست و نوازنده انگشتان دست راست خود را زیر موها انداخته و آنرا میکشد تا عمل آرشه کشی میسر گردد.

یکی از سازهای زهی آرشه ای که در موسیقی اصیل ایران وجود دارد کمانچه است

استفاده از سیم واخون در کمانچه بسیار معمول است و نوازنده در موقع نواختن، ساز را دور محور میله پایه که زیر ساز قرار گرفته، اندکی به راست و چپ می چرخاند و به این ترتیب راحت تر آرشه کشی می کند. نوعی از کمانچه مشهور به نام کمانچه لری وجود دارد که پشت باز است و مردمان لر به آن «تال» نیز می گویند.

>> ویولن:

ساز ویولن، یکی از سازهای زهی و آرشه ای است. ساز ویولن کوچک ترین عضو سازهای زهی- آرشه ای است. اصالت ساز ویولن به کشور ایتالیا بر می گردد. برای نواختن معمولاً روی شانهٔ چپ قرار می گیرد و با آرشه که در دست راست نوازنده است نواخته می شود. کوک سیم های ویولن از زیر به بم به ترتیب: می(سیم اول)، لا (سیم دوم)، ر (سیم سوم)، سل (سیم چهارم).

ساز ویولن کوچک ترین عضو سازهای زهی- آرشه ای است

در این وسعت صدا ویولن قادر است تمام فواصل کروماتیک و کوچک تر از آنرا اجرا نماید. خرك (در جلو)، گریف (جسم سیاه رنگ در عقب) و سیم های ویولن این ساز از ۵۸ قطعه گوناگون ساخته می شود. وزن آن در حدود ۴۰۰ گرم می باشد. ویولن کوچکترین عضو سازهای زهی در زمان نواختن معمولاً روی شانه چپ قرار می گیرد و با آرشه که در دست راست نوازنده است نواخته می شود. 

۲. سازهای زهی زخمه ای

سازهای زهی زخمه ای همان طوری که از نام آن هم میتوان متوجه شد دسته ای از زه ها به شمار میرود که با زخمه زدن به وسیله انگشت و یا مضراب بر عامل ارتعاش شونده، صدا تولید می شود. در صورتیکه در اجرای سازهای زهی زخمه ای از ناخن برای ضربه زدن استفاده شود، به اصطلاح به آن ساز زخمه ای ناخنی یا finger nail pizzicato هم گفته می شود که یکی از دستگاه های مشهور که به این شکل نواخته می شود، گیتار کلاسیک است. شکل ظاهری تار نمایانگر کاسه ی طنینی، پوست، خرک، چند گوشی، شیطانک، دستان ها، سیم گیر و پنجه می باشد. ساز تار، کاسه و نقاره ای که شبیه دل هستند. این کاسه و نقاره به دسته ای اتصال دارند.

از قاجار تا حالا، در این دسته ۶ سیم تعبیه شده است. در تار با زَخمه ی عادی، راست می باشد. یعنی نوازنده از پایین با زَخمه ی عادی می نوازد. نوازندگان برای تار در حالتی اند که، دسته ی تار را در سمت چپ قرار می دهند. با تار در سمت چپ، کاسه ی طنینی تار در سمت راست نوازنده قرار می گیرد. لازم است بدانید مضراب در دست راست نوازنده قرار می گیرد؛ با ضربه به سیم ها تولید می شود و در همین حال نوازنده در تلاش است که در دست چپ تار را حرکت دهد.

>> سه تار:

یکی از سازهای زهی زخمه ای است که شكل ظاهری آن مثل تار است. با این تفاوت كه شكم آن یك قسمتی، گلابی شكل و كوچكتر است، سطح رویی كاسه سه تار  چوبی است؛ سه تار امروزی چهار سیم دارد. خرك سه تار كوتاهتر از خرك تار بوده و دسته آن هم از دسته تار نازكتر است. سه تار فاقد «جعبه گوشی» است و گوشی های چهارگانه آن، دو عدد در سطح جلویی انتهای دسته (سرساز) و دوتای دیگر در سطح جانبی چپ (موقع نواختن در سطح بالایی) كار گذاشته شده اند.

سه تار، این نوع از سازهای زهی با ناخن انگشت اشاره (و گاه توأم با ناخن انگشت وسطی) دست راست نواخته می شود. به عبارت دیگر «مضراب» سه تار در واقع ناخن انگشتان نوازنده است و به همین علت و به دلیل اكوستیكی دیگر، صدای این ساز زهی ضعیف بوده، برای تكنوازی در جلوی جمعیت یا همنوازی در اركستر مناسب نیست.

سه تار یکی از سازهای زهی زخمه ایست که شكل ظاهری آن مثل تار است

چنین بنظر میرسد كه سه تار در قدیم، از سازهای زهی محلی بوده و در آن هنگام سه سیم داشته است (كلمه «سه تار» دلالت بر همین نكته می كند) ولی بعدها شهری شده و سیمی بر آن افزوده اند.

>> تنبور:

ساز تنبور از سازهای زهی زخمه ای است که دارای شكمی گلابی و دسته ای دراز است كه بر روی آن از ۱۰ تا ۱۵ پرده بسته می شود. رویه جلویی شكم چوبی است. دسته ساز تنبور مانند سه تار، بر سر ساز متصل است و سر ساز در واقع، ادامه دسته است كه بر روی سطوح جلویی و جانبی آن، هر یك دو گوشی كار گذارده شده كه سیم ها به دور آنها پیچیده می شوند. سیمهای تنبور ۴ عدد و معمولاً به فاصله های گوناگون كوك می شده است. این ساز زهی معمولاً بدون مضراب و با انگشت نواخته می شود.

دسته ساز تنبور که یکی از سازهای زهی زخمه ای است مانند سه تار، بر سر ساز متصل است

۳. سازهای زهی ضربه ای

سازهای زهی ضربه ای که به روش ضربه زدن بر روی سیم توسط انواع گوناگون چکش نواخته میشوند کوچک ترین دسته از خانواده سازهای زهی هستند. در این نوع سازها هر نت با ارتعاش هم زمان چند سیم هم کوک که به موازات هم قرار گرفته اند اجرا می شود. با توجه به محاسبات فیزیک صوت، طراحی آکوستیک سازهای زهی ضربه ای کمی پیچیده تر از سایر سازهای زهی است.

>> سنتور:

سنتور یکی از سازهای زِهی- ضربه ای (مضرابی) است که دارای شکل کاملاً منظم و هندسی می باشد. سنتور از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه تشکیل شده است که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر، دو ضلع موازی را به صورت مورب قطع می کنند. بلندترین ضلع در سنتورهای معمولی ۹۰ سانتیمتر و کوچک ترین ضلع سنتور (دور از نوازنده) ۳۵ سانتیمتر و اضلاع مورب کناری ۳۸ سانتیمتر می باشند. ارتفاع جعبه سنتور در حدود ۸ تا ۱۰ سانتیمتر است و تمام سطوح جعبه سنتور از چوب (اکثرا چوب گردو و سرو) ساخته می شود. روی سطح سنتور دو حفره به شکل گُل وجود دارد که علاوه بر زیبایی ظاهری ساز، در نرمی، لطافت و شفاف شدن صدای سنتور نیز نقش زیادی دارد. محدوده صدادهی سنتور اندکی بیش از ۴ اکتاو است و از این لحاظ سنتور، یکی از گسترده ترین سازهای زهی ایرانی است. سنتور دارای صوتی شفاف و بلورین بوده و قابلیت تکنوازی و هم نوازی را به خوبی دارد.

سنتور از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه تشکیل شده است که از سازهای زهی مضرابیست

>> پیانو:

پیانو توسط بارتولومئو کریستوفری در ایتالیا اختراع شد. در دهه ۱۷۸۰ کاربردی کم و بیش گسترده یافت و در ۱۸۵۰ از جهت مکانیکی تکمیل شد. زیرا این مدل از سازهای زهی توانایی اجرای هر نوع دینامیک را از پیانو تا فورته دارد، آنرا پیانو - فورته نامیده اند که اختصاراً به آن پیانو می گویند.

از سازهای زهی ضربه ای که توسط بارتولومئو کریستوفری در ایتالیا اختراع شد پیانوست

چکش های پیانو توسط شستی ها (کلاویه ها) به حرکت درمی آیند. این ساز به طور معمول سه پدال دارد.  وسعت صوتی این مدل از سازهای زهی حدود هفت اکتاو است و در نت خوانی، نت آن را بر روی خط حامل مضاعف می نویسند. شما میتوانید با داشتن اتاق آکوستیک برای خود در هر زمان از شبانه روز به نواختن پیانو ادامه دهید بدون آنکه صدای سازتان سبب آزار و اذیت افراد دیگر شود.

اجزای اصلی سازهای زهی

این نوع سازهای زهی از اجزای متفاوتی تشکیل شده که در ادامه به این موارد اشاره ای کوتاه خواهیم داشت:

- زخمه یا مضراب: ابزاری که برای زخمه زدن به سازهای زهی بکار می رود.

- سیم یا زه (chord): جنس زه یا سیم میتواند در هر دستگاهی متفاوت باشد که بطور رایج در سازهای زهی در دو نقطه، ثابت می شود و بر اثر ضربه این سیم یا زه ارتعاش پیدا می کند و صوت ایجاد می شود.

- صفحه زیر: به قسمت زیرین یا پشتی جبعه صوتی سازهای زهی صفحه زیر گفته می شود.

- دکمه: قطعهٔ کوچکی در انتهای سازهایی مثل ویلن که سیم ها را به حالت کشیده نگه می دارد.

- خَرَک: قطعهٔ کوچکی که زه ها را از صفحهٔ صوتی سازهای زهی بالاتر نگه می دارد.

- گل یا شبکه: به روزنه های صوتی که بطور رایج به شکل گل ساخته می شود تا بین هوای داخل جعبه صوتی و هوای خارج سازهای زهی رابطه برقرار کند، گل یا شبکه گفته می شود.

- پاشنه: به قسمتی از کمانه سازهای زهی که در دست نوازنده ها قرار دارد، پاشنه گفته می شود.

رایج ترین دسته بندی در دنیای موسیقی برای سازها، سازهای زهی است

سازهای زهی مضرابی در موسیقی غربی

از انواع سازهای زهی در موسیقی غربی میتوان به چنگ، ماندولین، گیتار و انواع مختلف آن مانند گیتار بیس و گیتار الکتریک اشاره کرد. این سازها در ژانرهای مختلف موسیقی من جمله موسیقی کلاسیک، پاپ و فلامنکو بکار گرفته می شود. البته در فرهنگ های موسیقی شرق و موسیقی نواحی مختلف دنیا میتوان به سازهای دیگر مانند سی تار، باغلاما، اوکوله له، بانجو و بالالایکا اشاره نمود که در گروه سازهای زهی جای می گیرند.

سازهای زهی مضرابی در موسیقی ایران

از مرسوم ترین سازهای زهی زخمه ای ایران میتوان به دوتار و تنبور (در موسیقی نواحی ایران)، سه تار، تار، عود و بربت، قانون، هیجان انگیز و سلانه (در موسیقی شهری ایران) اشاره کرد. البته دو مورد آخر جزء سازهای ابداعی معاصر ایرانی است. از نظر ساختمان ساز، فقط ساز قانون در گروه دوم قرار می گیرد و سایر زه صداها دارای کاسه و دسته هستند. در بین سازهای ایرانی تار و سه تار و عود از همه مشهور تر و محبوب تر هستند.

گردآوری: بخش هنر و سینما سرپوش