چگونگی استفاده ایمن از مواد شیمیایی

در تمام خانه‌ها ممکن است مواد شوینده یا نگهدارنده شیمیایی وجود داشته باشند که هر کدام خطرات  متعددی به وجود بیاورند. اینکه حداقل یکی از ساکنان خانه در صورت وقوع چنین رویدادی آمادگی مقابله با آن را داشته باشد موضوعی است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت. در عین حال استفاده ایمن از برخی مواد شیمیایی راهکارهایی دارد که دانستن‌شان بد نیست.

مخاطرات ناشی از مواد خطرناک را بشناسیم

مواد و ترکیبات شیمیایی در هر نقطه‌ای یافت می‌شوند؛ از این مواد برای تصفیه آب آشامیدنی‌، افزایش تولید محصولات و نیز برای ساده‌کردن امور روزمره زندگی استفاده می‌شود. اما اگر این مواد به گونه مناسب مورد استفاده قرار نگیرد یا به صورت صحیح توزیع نشود، برای سلامت انسان و محیط‌ زیست خطرناک خواهد بود. در جریان تولید، نگهداری، جا‌به‌جایی و استفاده یا دفن این مواد ممکن است حوادثی روی دهد. اگر ماده‌ای شیمیایی به ‌طور غیر اصولی استفاده شود یا به مقادیر خطرناکی در محیط زندگی و کار یا فعالیت پخش شود، سلامت افراد ‌در معرض خطر قرار می‌گیرد. کارخانجات تولیدکننده مواد شیمیایی یکی از منابع ترکیبات خطرناک هستند، اما در مراکز دیگری نیز این مواد وجود دارند؛ ‌از جمله بیمارستان‌ها‌، محل‌‌های دفن مواد خطرناک زاید و‌ موارد دیگر.

اقدامات محافظتی و مراقبتی قبل و هنگام وقوع حادثه

بسیاری از جوامع کمیته برنامه‌ریزی اضطراری دارند که یکی از وظایف آن عبارت از جمع‌آوری اطلاعات راجع به مواد خطرناک موجود در آن جوامع و ارایه این اطلاعات به مردم به هنگام لزوم است. علاوه بر این‌ تدوین برنامه اضطراری برای پیشگیری از وقوع حوادث مرتبط با ترکیبات خطرناک و پاسخ و مقابله با این حوادث ازجمله وظایف کمیته است. بخشی از برنامه شامل روش‌های اطلاع‌رسانی به مردم و اقدامات شهروندان در برابر حادثه است. باید با کمیته برنامه‌ریزی به منظور کسب اطلاعات بیشتر در مورد حوادث مرتبط با مواد خطرناک و اقدامات لازم برای به حداقل‌رساندن خطرات تماس گرفته شود. ستاد حوادث یا اداره مدیریت بحران اطلاعاتی راجع به کمیته برنامه‌ریزی در اختیار عموم قرار می‌دهد.

اقدامات لازم به هنگام وقوع حادثه  

اگر توصیه به ترک محل زندگی یا کار شد، باید بی‌درنگ اقدام شود.

اگر توصیه به خروج از محل حادثه شد، باید به نقاط مرتفع و خلاف جهت باد رفت‌؛ به‌ طور کلی لازم است حداقل ۷۰۰ تا ۸۰۰ متر از محل حادثه دور شد.

نباید روی مایعات ریخته‌شده بر زمین ‌یا مواد جامد چسبیده به زمین یا از داخل گازهای منتشر در هوا راه رفت و با آنها تماس پیدا کرد.

اگر کسی داخل خودرو است‌، ‌باید سریعا توقف کرده و به دنبال سرپناهی در داخل ساختمانی باشد.

اگر قرار باشد ‌کسی در داخل خودرو بماند، باید فورا پنجره‌ها و دریچه‌ها را بسته و بخاری و هواکش آن را خاموش کند‌.

اگر توصیه به ماندن در محل زندگی یا کار شد، اقدامات زیر باید انجام شوند:  

تمام در و پنجره‌های خارجی بسته و قفل شود. دریچه‌ها و درهای داخلی ساختمان نیز تا آن‌جا که امکان دارد، بسته شود.

سیستم تهویه خاموش شود. در ساختمان‌های بزرگ بهتر است سیستم تهویه را روی صددرصد گردش مجدد قرار داد ‌تا از ورود هوای خارجی به درون ساختمان جلوگیری شود. اگر این امکان وجود ندارد، لازم است سیستم تهویه خاموش شود.

باید به اتاقی رفت ‌که قبلا به‌عنوان پناهگاه در نظر گرفته شده است؛ ‌این اتاق باید در طبقه فوقانی ساختمان باشد ‌و کمترین دریچه و منفذ را داشته باشد.

باید به کمک نایلون و چسب تمام پنجره‌ها‌، درها و دریچه‌ها درزگیری شود.

تمام شکاف‌ها و سوراخ‌های موجود در اتاق سرپناه باید با استفاده از مواد مناسب پر شود.

با توجه به تعداد تنفس هر فرد در شرایط استراحت‌، لازم است ۳ مترمربع فضا برای هر نفر در نظر گرفته شود. این فضا مانع از تراکم غیرعادی دی اکسیدکربن به مدت بیش از ۵ ساعت خواهد شد. با این وصف کارشناسان توصیه می‌کنند تا مردم بیش از ۲ تا ۳ ساعت در پناهگاه‌های عمومی درزگیری‌شده باقی نمانند؛ زیرا کارآیی آنها با گذشت زمان کاهش پیدا کرده و هوای آلوده به‌تدریج وارد می‌شود. بنابراین بعد از گذشت این زمان بهتر است اقدام به ترک محل شود. علاوه بر این بعد از گذشت بحران لازم است پناهگاه هوادهی شود تا از این طریق مانع از تنفس هوای آلوده داخل آن شود.

اقدامات محافظتی و مراقبتی‌ قبل از وقوع حادثه

مواد شیمیایی فقط به ‌اندازه‌ای خرید شود که مورد نیاز است. می‌توان مقدار باقیمانده را به همسایگان یا فروشندگان و یا سایر سازمان‌های غیرانتفاعی یا نهادهای دولتی هدیه کرد؛ مثلا مواد آفت‌کش را می‌توان به یک گل‌فروشی یا باغبان داد. گروه‌های تئاتری معمولا نیاز به رنگ دارند. در برخی جوامع سازمان‌هایی برای جمع‌آوری و دفن این گونه مواد تشکیل شده‌اند.

فرآورده‌های حاوی مواد خطرناک را همواره ‌باید در ظرف اصلی خود نگهداری کرد و نباید ‌برچسب‌ها را برداشت‌، مگر آن‌که ظرف اصلی خراب و غیر قابل استفاده شود. در چنین وضعی می‌توان ماده خطرناک را به ظرف دیگری انتقال داده و دوباره روی آن برچسب زد.

نباید مواد خطرناک را در ظروف مخصوص غذا نگهداری کرد.

نباید مواد خطرناک خانگی یا مواد زاید را با سایر فرآورده‌ها مخلوط کرد. مواد ناسازگار مثل آمونیاک و کلر ممکن است با همدیگر وارد واکنش شده‌، آتش بگیرند یا منفجر شوند.

توصیه‌های کارخانه سازنده درباره استفاده صحیح از ماده مورد نظر رعایت شود.

نباید ‌هنگام استفاده از مواد شیمیایی خانگی  سیگار کشید.

نباید ‌در مجاورت شعله آتش از اسپری مو، مواد پاک‌کننده‌، رنگ‌ها یا آفت‌کش‌ها استفاده کرد‌؛ زیرا ذرات پراکنده موجود در هوا‌ ‌که نمی‌توان آنها را مشاهده یا استشمام کرد، ممکن است شعله‌‌ور شده یا منفجر شوند.

مواد شیمیایی ریخته‌شده را ‌باید فورا پاک کرد. می‌توان از پارچه کهنه برای تمیزکردن ماده ریخته‌شده استفاده کرد. ‌بهتر است از دستکش و عینک محافظ استفاده شود. مواد آغشته به پارچه‌ باید در فضای بیرون تبخیر شده و بعدا در کاغذ روزنامه پیچیده و در کیسه‌ای بدون منفذ پلاستیکی در داخل سطل زباله گذاشته شود‌.

مواد خطرناک را ‌باید به طرز صحیح دفن کرد. زباله حاوی مواد خطرناک خانگی را باید ‌تحویل کارکنان برنامه جمع‌آوری زباله مخصوص داد‌. می‌توان برای آشنایی با این برنامه و کسب اطلاعات بیشتر در مورد آن به مقامات محلی مسئول مراجعه کرد.

در زمان وقوع حادثه

اگر خطر آتش‌سوزی یا انفجار وجود دارد، باید فورا محل سکونت یا کار را ترک کرد. ‌نباید وقت را صرف ‌تلفن‌کردن ‌به اداره آتش‎نشانی یا جمع‌آوری وسایل کرد. می‌توان از بیرون ‌با تلفن همراه یا از طریق تلفن همسایه به آتش‌نشانی زنگ زد.

برای دوری از استنشاق دودهای سمی بهتر است در نقطه‌ای مرتفع و دور از محل سکونت یا کار مستقر شد.

اگر کسی با ماده خطرناک خانگی تماس پیدا کرده باشد، باید ظروف حاوی آن ماده را پیدا کرده‌، اطلاعات لازم در مورد آن را به دست آورده ‌و ‌فورا به اورژانس زنگ بزند.

فرد مسموم باید توصیه‌های کارکنان مرکز فوریت‌ها را به دقت رعایت کند. ممکن است توصیه‌های موجود روی برچسب به روز نبوده یا نامناسب باشند. فرد مسموم نباید هیچ ‌ماده خوراکی بخورد ‌مگر آن‌که مأموران اورژانس چنین توصیه‌ای را کرده باشند.

بعد از وقوع حادثه

هرگاه ‌مسئولان اعلام کنند که باید به محل زندگی یا کار برگشت، ‌فورا باید پنجره‌ها و دریچه‌ها را باز و دستگاه تهویه را روشن کرد تا هوای موجود در خانه عوض شود.

اگر کسی با مواد شیمیایی خطرناک تماس پیدا کرد یا در معرض آن قرار گرفت‌، اقدامات زیر را باید ‌انجام دهد:  

توصیه‌های مسئولان در مورد آلودگی‌زدایی را با دقت اجرا کند. ممکن است توصیه به گرفتن دوش یا خودداری از تماس با آب و یا اجرای روش دیگری شود.

هر چه زودتر پیگیر درمان پزشکی علایم غیرمعمول خود باشد‌.

لباس و کفش آلوده به مواد شیمیایی را در ظرفی قرار داده و محکم درِ آن را ببندد. این وسایل نباید با چیز دیگری تماس داشته باشند‌. در مورد دفن و یا دورانداختن این وسایل پرس‌وجو کند.

به هر کسی‌که با او تماس فیزیکی دارد‌، گوشزد کند که ممکن است او هم به ماده سمی آلوده شده باشد‌.

در مورد نحوه تمیزکردن دست‌ها و وسایل شخصی خود از مقامات مسئول سوال ‌کند.

وجود هر نوع بخار یا ماده شیمیایی ماندگار را باید به مقامات مسئول گزارش کند.

فوریت‌های ناشی از مواد شیمیایی خانگی

تقریبا در هر خانه‌ای از فرآورده‌هایی استفاده می‌شود که حاوی مواد یا ترکیبات شیمیایی خطرناک است.

فرآورده‌های تمیزکننده شامل:  

تمیزکننده‌های اجاق گاز

تمیزکننده‌های مجرای فاضلاب

تمیزکننده‌های چوب و فلزات

تمیزکننده‌های دستشویی (‌توالت)

تمیزکننده‌های کاشی‌، کف حمام و وان حمام

سفیدکننده‌ها

مواد مخصوص استخر و حوض آب

فرآورده‌های مربوط به وسایل نقلیه شامل‌:  

روغن موتور

مواد افزودنی به سوخت خودرو

تمیزکننده‌های کاربراتور و انژکتور

ضد یخ‌های تهویه‌ای

روغن مخصوص استارت

روغن ترمز

ضد یخ

فرآورده‌های مربوط به باغبانی و چمن‌کاری شامل:  

علف‌کش‌ها

حشره‌کش‌ها

مواد ضدقارچ/ مواد محافظ چوب

حشره‌کش‌های خانگی شامل‌:  

اسپری و دانه ضد مورچه

اسپری و دانه ضد سوسک

شامپوها و دافع‌های کک

اسپری ضد ساس

حشره‌کش‌های گل‌های خانگی

دفع‌کننده‌های بید

سموم و دانه‌های ضد موش خانگی و صحرایی

فرآورده‌های رنگ‌کاری و کارگاهی شامل‌:  

چسب و ترکیبات چسبناک

مواد مورد استفاده در رنگ‌کاری وسایل خانگی

رنگ یا روغن لعاب

رنگ‌ها و روغن‌های مخصوص پرداخت وسایل و اثاثیه خانگی

تینر و مواد رنگ‌بر

مواد مخصوص عکاسی

تثبیت‌کننده و سایر حلال‌ها

فرآورده‌های متفرقه شامل‌:  

باتری

ترمومترها و ترموستات‌های حاوی جیوه

چراغ‌های فلورسنت

آسفالت و مواد قیری

سایر فرآورده‌های قابل اشتعال شامل‌:  

مخازن گاز پروپان و کپسول‌های حاوی گاز متراکم

نفت سفید و سایر حامل‌های انرژی

گاز فندک

هر چند که خطر ناشی از حادثه مرتبط با مواد شیمیایی چندان زیاد نیست‌؛ اما آشنایی با نحوه مدیریت این مواد و چگونگی مقابله با این حوادث می‌تواند دامنه و حجم خسارات و تلفات وارده را کاهش دهد.

راه‌هایی برای مقابله با آلودگی هوا و ریزگردها

ریزگردها که گاهی آسمان بخش وسیعی از کشور را دربرمی‌گیرد، برای کسانی که به کشورهای عربستان و عراق و نیز سوریه رفته‌اند، پدیده‌ای تقریبا شناخته شده است. این سه کشور به دلیل داشتن بیابان‌های وسیع و سرزمین‌های خشک، بیشتر از ایران در معرض پدیده ریزگرد هستند. تغییرات اقلیمی بسیاری که در سال‌های اخیر در منطقه رخ داده و ایران نیز از آن متاثر شده، پدیده ریزگرد را به سطح وسیعی از ایران نیز گسترش داده است. ریزگرد پدیده‌ای است که از ترکیب ذرات ریز گردوغبار با آلاینده‌های شهری به وجود می‌آید و این ترکیب برای سلامتی افراد بسیار مضر است.

آثار ریزگردها بر سلامتی

آثار ریزگردها بر سلامتی را به دو نوع زیر می‌توان تقسیم کرد:  

آثار سریع و کوتاه‌مدت  

این آثار، به‌صورت اختلال در ضربان قلب (آریتمی) و حملات قلبی (برای افرادی که بیماری زمینه‌ای قلب دارند) می‌تواند بروز ‌کند.

آثار بلندمدت  

در بلندمدت، ذرات ریز چند میکرونی گردوغبار که وارد دستگاه تنفسی و خون شده، در جدار عروق رسوب کرده و با ایجاد التهاب، شرایط را برای بروز آترواسکلروز (تصلب شرایین) و تنگی عروق فراهم می‌کنند.

پیشگیری از آثار مضر ریزگردها

برای پیشگیری از آثار مضر ریزگردها به توصیه‌های زیر به دقت توجه کنید:  

تا پیش از بهبود شرایط آلودگی هوا حتی‌الامکان در منازل بمانید و از سفرهای غیرضروری خودداری کنید (به‌ویژه سالمندان، بیماران قلبی، ریوی، زنان باردار، کودکان و جانبازان شیمیایی). در فضاهای آلوده از تنفس‌های عمیق خودداری کنید.

برای پیشگیری از بروز عوارض نامطلوب آلودگی‌ هوا، نباید در معرض هوای آلوده قرار بگیرید. از ورزش کردن در این هوا جداً خودداری کنید؛ چون فعالیت ورزشی باعث افزایش ضربان قلب و فعالیت دستگاه تنفسی و متعاقب آن افزایش ورود هوای آلوده به ریه‌ها می‌شود.

به طور مرتب بینی خود را تا زمانی که آلودگی هوا وجود دارد، به کمک سرم‌های شست‌وشو، شست‌وشو دهید.

از ماسک‌های مخصوص استفاده کنید. ماسک‌های معمولی قادر به جلوگیری از این آلودگی‌ها نیستند. ماسک‌های کاغذی به لحاظ این‌که آلاینده‌ها را از خود عبور می‌دهند، به هیچ وجه توصیه نمی‌شود. استفاده از ماسک‌های معمولی طبی برای پیشگیری از آلودگی هوا عوارض بسیار خطرناکی دارد، زیرا افراد به صرف استفاده از این ماسک‌ها که هیچ تاثیری هم در کاهش آلودگی هوا و عوارض آن ندارد، سعی می‌کنند نفس‌های عمیق‌تری بکشند و همین مسأله، منجر به ورود آلاینده‌های بیشتر به ریه‌ها و دستگاه تنفسی می‌شود، حال آن‌که این ماسک تنها شاید بتواند جلوی گردوغبار معمولی را بگیرد.

ماسک‌های استاندارد برای استفاده در زمان آلودگی هوا انواع مختلفی دارد که ماسک ۳M از آن جمله است. همچنین ماسک‌های FPP (شماره یک تا ۳) نیز از دسته‌ای است که در داروخانه‌ها و مراکز مجاز عرضه می‌شوند، باید از ماسکی که دهان و بینی را به‌طور کامل پوشش دهد، استفاده شود. ماسک‌ها باید هر دو ساعت تعویض شوند. این ماسک‌ها با توجه به‌وجود میکروب‌ها در سطح آنها چنانچه مرتب تعویض نشوند، خود منبعی از آلودگی می‌شوند.

مصرف روزانه آب به مقدار کافی، شیر کم‌چرب، میوه‌ها (به‌ویژه مرکبات) و سبزیجات تازه و همچنین استفاده از برخی غذاها مانند ماهی آزاد و سالمون توصیه می‌شود.

در صورت هر گونه ناراحتی (به‌ویژه اگر زمینه بیماری‌های قلبی و تنفسی قبلی دارید) به مراکز درمانی مراجعه کنید.