«روزی درحال عبور از قیصریه نجف، عده‌ای از اهل علم را دیدم که در محلی تجمع کرده‌اند ... دیدم کسی با چوب ایستاده و کتاب‌هایی را به حراج گذاشته است ... یک مقدار که ایستادم دیدم بیشتر این ذخایر اسلامی و شیعی را شخصی به نام کاظم با پول زیادی می‌خرد ... سوال کردم این شخص کیست؟ گفتند: او نماینده کنسول انگلیس در بغداد است. به فکر افتادم ... یا قصد از بین بردن آنها را دارند و یا می‌خواهند منابع دست اول شیعی را که در اختیار برخی از علما بوده جمع‌آوری کنند تا ما به آنها دسترسی نداشته باشیم نظیر کتاب مدینه‌العلم شیخ صدوق که ایشان در حدیث نوشته و بسیار مفصل بوده. اگر این کتاب الان در دسترس ما بود شاید نیازی به دیگر کتب اربعه شیعه نبود ناسخ کتب اربعه شیعه می‌شد؛ ولی قریب ۴۰۰-۵۰۰سال است که دیگر رد پایی از آن در دست نیست». همین رخداد ناگهانی، بستر شکل‌گیری سومین کتابخانه بزرگ جهان اسلام را فراهم آورد! کتابخانه‌ای که امروزه فخر اسلام و ایران بوده است و دستاورد کوشش‌های سترگ یک مرجع تقلید و واقف بزرگ به شمار می‌آید. کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی بدین‌ترتیب میراث‌دار بخشی بزرگ از دستاوردهای علمی و فرهنگی تاریخ اسلام و ایران شد؛ همچنین به‌عنوان نمونه شاخص و کم‌نظیر موقوفات فرهنگی و علمی امروزه شناخته می‌شود.
نگینی در نزدیک بارگاه بانوی مطهر
به نزدیکی حرم حضرت معصومه سلام‌الله علیها که می‌رسی، تقریبا در صد متری حرم، تابلوی کتابخانه نگاهت را به سوی خود می‌کشد. درون این کتابخانه، گنجی بزرگ از نسخه‌ها و کتاب‌های خطی نهفته است و آدمی را به ژرفای تاریخ پرآشوب این سرزمین می‌برد. با تماشای این گنج بزرگ می‌توانی دریابی ایرانیان مسلمان در سده‌های گذشته چه کوشش‌های سترگی در تولید علم و دانش داشته‌اند. همچنین می‌توانی به بزرگی مردی پی ببری که به تنهایی توانسته است چنین گنجی را گرد هم آورده، سرانجام به دجله نیکوکاری بسپارد. کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، از بزرگترین کتابخانه‌های کشور ایران، در شمار کتابخانه‌های ملی ملک، مجلس شورای اسلامی، ملی و آستان قدس رضوی به شمار می‌آید. ٧٥هزار عنوان کتاب خطی در بیش از ٣٧هزار مجلد، امروزه پایه و اساس سرمایه این کتابخانه را تشکیل می‌دهد؛ کتاب‌های نفیس و یگانه‌ای که دانه‌دانه با وسواس بسیار بنیان‌گذار و واقف آن از سراسر جهان اسلام خریده شده و در مجموعه‌ای منحصربه‌فرد و بزرگ گرد آمده و سرانجام برای بهره‌گیری همگان تقدیم شده است. این نهاد بزرگ علمی-پژوهشی را چیزی شبیه معجزه نامیده‌اند؛ از آن‌رو که کوشش یک فرد، به تنهایی چنین گنجینه‌ای گران‌سنگ را برساخته است، مجموعه‌ای که پیدایش آن تنها در توان و اندازه یک دولت و حکومت می‌توانسته باشد.
نگاهی به تاریخ یک نیکوکاری بزرگ
آیت‌الله مرعشی نجفی، بنیان نخستین کتابخانه را در شهر نجف گذارد و پس از گسترش آن، هنگامی که پس از پایان دوران تحصیل علوم علمیه به شهر قم بازگشت، آن گنج بزرگ را نیز با خود به ایران آورد و در منزل شخصی نگاه داشت. این فرهنگ‌دوست بزرگ با خرید و گردآوری دیگر نسخه‌های خطی، با مشکل کمبود جا برای نگهداری آنها روبه‌رو شد؛ از این‌رو پاره‌ای از کتاب‌ها را به کتابخانه دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران و برخی دیگر را نیز به کتابخانه‌هاى آستان قدس رضوى، آستانه حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله علیها، آستانه حضرت شاه‌چراغ و آستانه حضرت عبدالعظیم علیما‌السلام و مدرسه فیضیه قم هدیه کرد. بسیاری از اهل علم و دانش با حضور در منزل وی از این گنج بزرگ و کم‌نظیر بهره می‌جستند. همین مسأله موجب شد بسیاری از پژوهش‌های منحصربه‌فرد دینی و علمی بر این پایه انجام شود. به‌عنوان نمونه آقا بزرگ تهرانی در تألیف کتاب «الذریعه» از کتابخانه مرعشی بهره بسیار برد و در جای‌جای کتاب به آن اشاره کرده است.
آیت‌الله مرعشی پس از بنیانگذاری مدرسه مرعشیه در قم، نخست کتابخانه‌ای کوچک در دو اتاق مدرسه پدید آورد. او سپس به سال۱۳۴۴ خورشیدی، با جابه‌جایی مجموعه‌ای از کتاب‌های چاپی و بخشی از نسخه‌های خطی به طبقه سوم مدرسه مرعشیه، کتابخانه جدید را پایه گذارد. او چهار‌سال بعد زمینی به مساحت هزار مترمربع را که روبه‌روی مدرسه مرعشیه بود و کتابخانه در طبقه سوم آن بود، خرید و بدین‌ترتیب در سال١٣٤٩ خورشیدی کلنگ بنای کتابخانه‌ای بزرگ را بر زمین زد. ساختمان کتابخانه سرانجام در سال١٣٥٣ خورشیدی در زمین کنونی گشایش یافت. این ساختمان در سال‌ها و دهه‌های بعد با گسترش فیزیکی، بزرگتر شد تا به امروز رسید.
ساختمان کتابخانه در هفت طبقه، سرمایه بزرگ کتاب‌های خطی، همچنین کتاب‌های کمیاب چاپی را به همراه دیگر ذخایر فرهنگی و بخش‌های خدمات‌رسانی جای داده است. نسخه‌های شگفت‌انگیز قرآن‌کریم، کتاب‌های دینی و مذهبی اسلامی و حتی دیگر ادیان آسمانی، بخشی مهم از کتابخانه به شمار می‌آیند. نسخه‌ای از کتاب زبور حضرت داوود علیه‌السلام در کتابخانه مرعشی وجود دارد که به هشت سده پیش بازمی‌گردد. همچنین قدیمی‌ترین کتاب خطی آن، نسخه‌ای از قرآن‌کریم بوده که پیشینه آن به ١٣٠٠سال پیش رسیده و کتابت آن به امام رضا علیه‌السلام منسوب است. کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، به جز گنج بزرگ کتاب‌های خطی و چاپی، مجموعه‌هایی از یادگارهای تاریخی ایران همچون سکه، عکس، تمبر، اسطرلاب و دیگر آثار فلزی را در خود جای داده است. کتابخانه مرعشی در دهه‌های زیست پربار خویش میزبان بزرگانی از حوزه‌های گوناگون علم و دانش بوده است. نامدارانی چون عباس اقبال‌آشتیانی، بدیع‌الزمان فروزانفر و آقا بزرگ طهرانی از کسانی‌اند که بخشی از پژوهش‌ها و نگاشته‌های‌شان با حضور در این گنجینه بزرگ پدید آمده است.
روایت‌هاییاز کوشش‌های افسانه‌وار بزرگ‌مرد
ایرانیان در تاریخ دیرینه خویش با کتاب هم‌نشینی بسیار داشته‌اند. آنان در پی کوشش‌های علمی‌شان به‌ویژه در سده‌های زرین تمدن اسلامی توانستند سرمایه‌ای بزرگ از کتاب‌هایی را در گستره‌های گوناگون علم و دانش فراهم آورند که امروزه زینت‌بخش کتابخانه‌های بزرگ ایران و جهان به شمار می‌آید. آیت‌الله مرعشی نجفی از میراث‌داران این سرمایه بزرگ است. او را بزرگترین فرهنگ‌بان میراث اسلامى نام نهاده‌اند و چه نیکو نامی برای این میراث‌دار گنجینه کم‌نظیر دانش‌ها و علوم ایران و اسلام است. روایت‌هایی بسیار درباره روش‌های این فرهنگ‌ور و واقف بزرگ برای خرید و گردآوری نسخه‌های خطی وجود دارد. آن‌گونه که بررسی‌ها نشان می‌دهد پایمردی‌های شگفت‌انگیز آیت‌الله‌مرعشی برای دستیابی به نسخه‌های خطی تا آن‌جا بوده که حتی برای وی مسأله‌ساز نیز می‌شده است.
آن‌گونه که روایت‌ها نشان می‌دهد او برای خرید یک نسخه خطی لباس خویش را به امانت می‌گذارد یا حتی در درگیری با نماینده کنسول انگلیس در عراق، شبی را نیز در زندان گذراند. وی به سختی می‌توانست نسخه‌های خطی را گرد آورد، از آن‌رو که خرید آنها به سرمایه بسیار نیاز داشت. این فرهنگ‌دوست و واقف بزرگ به همین دلیل با انجام نماز و روزه استیجاری، کار شبانه در کارگاه‌هاى برنج‌کوبى در نجف، در کنار درس و بحث روزمره می‌کوشید هزینه خرید کتاب‌ها را فراهم آورد. آرامگاه این واقف بزرگ در بخش ورودی کتابخانه جای گرفته است تا همان‌گونه که خود وصیت کرده بود زیر پای محققان علوم آل‌محمد به خاک سپرده شود و چه آرزویی نیک و چه سرنوشتی بهتر از این.
- 16
- 6
