دنیای پیچیده و پرمسئله "رد مظالم"

رد مظالم

رد مظالم چیست؟

در نظام حقوقی اسلام، رد مظالم مفهوم مهمی است که به معنای بازگرداندن حقی به فردی است که به ناحق از او گرفته شده باشد. رد مظالم شامل اموال، حقوق و دیون معوقه ای می شود که فرد نسبت به آنها کم کاری کرده و یا دچار اشتباه شده است. به عبارت دیگر، رد مظالم تلاشی است برای ایجاد عدالت و جبران خسارت هایی که به صورت عمدی یا غیر عمدی به دیگران وارد شده است. در ادامه به برخی از موارد رد مظالم اشاره می شود:

- مال پیدا شده (لُقَطَة) که صاحب آن را نمی‌شناسد و از پیدا کردن فرد نیز ناامید شده باشند.

- مالی که قرض کرده و طلبکار را فراموش کرده یا به او دسترسی ندارد.

- آن‌چه انسان در بین اموال خود می‌یابد و یقین دارد که مِلک خودش نیست.

- مالی را که شخصی غصب کرده و صاحب آن را پیدا نمی‌کند.

- شخصی در خدمت «ظَلَمة» بوده و به دستور او اموالی را از مردم گرفته است، ولی صاحبان آن‌ها را پیدا نمی‌کند.

- زرگری که می‌داند خرده‌های طلا و نقره بجا مانده در محل کار، مال مردم است و صاحبان آن‌ها راضی نیستند، ولی آن‌ها را نمی‌شناسد، و هم‌چنین است همه ارباب حرفه‌ها که مقداری از مال، نزد آنان می‌ماند و دارای ارزش می‌باشد و صاحبان آن را نمی‌شناسند. در این مورد اگر در ابتدای قرار داد، شرط عفو کنند، دیگر نیاز به رد مظالم نیست.

- مالی‌که از مراجعه‌کنندگان یا میهمانان در محل کار یا منزل و…، جا مانده است و مالکش معلوم نیست.

تعریف های مختلف رد مظالم

اسدالله شوشتری یکی از علمای قرن ۱۳ قمری است که درباره رد مظالم می گوید:

"مَظالِم جمع مَظلِمَه، به معنای اموال و حقوقی است که از دیگران در اموال انسان یا برعهده او باقی مانده است؛ مانند مالی که از راه غصب یا سرقت به دست آمده است."

طبق برخی از مسائل دینی نیز؛ مظالم شامل حقوق مالی و حقوق معنوی است که برعهده انسان قرار می گیرد. 

براساس آنچه مکام شیرازی می گوید: مظالم شامل اموال حرامی است که نزد فرد وجود دارد و صاحب آنها ناشناخته است. 

اما فرزند وحید بهبهانی؛ آقامحمدعلی کرمانشاهی  می گوید: مظالم به اموالی اطلاق می شود که با اموال انسان مخلوط شود اما مقدار آن همچنین صاحب آن مشخص نیست. 

سیدعلی سیستانی عنوان می کند: مظالم شامل اموالی است که فرد به ظلم از دیگران گرفته یا آنها را ضایع کرده است. مشخص یا نامشخص بودن صاحب مال اهمیت ندارد. 

در تعریف لطف الله صافی گلپایگانی، منظور از مظالم، اموالی است که مقدار آن مشخص است، ولی صاحبش معلوم نیست.

تعاریف رد مظالم

اهمیت رد مظالم در اسلام

رد مظالم از آموزه های برجسته دین اسلام به شمار می رود. روایات و احادیث بسیاری بر اهمیت رد مظالم تاکید کرده اند و آن را از شرایط توبه و قبولی اعمال دانسته اند. به عنوان مثال، در حدیثی از امام علی (ع) آمده است:

"لا عَدلَ أفضَلُ مِن رَدِّ المَظالِمِ"

"هيچ عدالتى، برتر از ردّ مظالم نيست."

بنابراین، مسلمانان موظف هستند نسبت به رد مظالم حساسیت داشته باشند و در صورت ایجاد حقی علیه دیگران، نسبت به جبران آن اقدام نمایند. این جبران می تواند شامل بازگرداندن مال دزدی شده، جبران خسارت های مالی، عذرخواهی و تلاش برای رفع آسیب های روحی وارد شده باشد.

در روایات نقل شده از شیعیان رد مظالم از جمله شرایطی است که جهت پذیرش توبه معرفی می شود. از طرفی درصورت ادا نکردن آن از جمله مواردی است که سبب نزول بلا می شود. از رد مظالم در منابع حدیثی در بخش امر به معروف یاد می شود و در کتب فقهی همزمان با احکام طهارت، خمس، غضب، وصیت و امر به معروف آمده است.

انواع رد مظالم

رد مظالم مالی:

این نوع رد مظالم شامل بازگرداندن اموال دزدی شده، وجوه به امانت گذاشته شده، دیون معوقه و هر گونه مال یا حقی است که به ناحق از دیگری گرفته شده باشد.

رد مظالم غیر مالی:

علاوه بر اموال، گاهی اوقات حقوق غیر مالی افراد نیز ضایع می شود. رد مظالم غیر مالی شامل مواردی مانند عذرخواهی بابت تهمت و افترا، جبران آبروی از دست رفته و تلاش برای رفع کدورت های ایجاد شده است.

موانع اجرای رد مظالم

فراموش کردن طلبکار:

گاهی اوقات فرد بدهکار، طلبکار خود را فراموش می کند و نمی داند حق چه کسی را ضایع کرده است. در چنین شرایطی یافتن صاحب حق کار دشواری است.

فقدان ادله اثبات:

اثبات اینکه حقی از فردی ضایع شده است، نیازمند ادله کافی می باشد. در صورتی که فرد نتواند ادعای خود را ثابت کند، امکان اجرای رد مظالم وجود ندارد.

عدم دسترسی به صاحب حق:

حتی اگر فرد بداند که حق چه کسی را ضایع کرده است، اما به او دسترسی نداشته باشد، اجرای رد مظالم با مشکل مواجه خواهد شد.

اجرای رد مظالم

حکم شرعی درباره رد مظالم

براساس آنچه فقیهان شیعی معتقد هستند؛ رد مظالم مانند خمس و زکات واجب و برگردن افراد است. برخی از فقیهان مانند محمداسحاق فیاض  رد مظالم را از جمله واجبات فوری و برخی دیگر مانند امام خمینی در صورتی که فرد نشانه‌های مرگ را در خود ببیند، واجب می دانند. 

شیوه انجام رد مظالم

درصورتی که فرد صاحب مال را می شناسد باید به خود او برگرداند و سپس طلب حلالیت کند. اگر به هیچ وجه فرد را نمی شناسد و یا درصورت شناسایی پیدا کردن فرد امکان پذیر نیست باید به با اجازه مرجع تقلید خود اموال یا معادل قیمتی آنها را به فقرا صدقه دهد.

موارد مختلف رد مظالم

تعیین مقدار رد مظالم

درصورتی که فرد می داند چقدر باید رد مظالم انجام دهد، درصورت ناامیدی از پیدا کردن صاحب مال با اجازه مرجع تقلید، باید مقداری که از آن بقین دارد را به فقیر صدقه دهد. 

درصورتی که فرد از مقدار وجه اطلاعی ندارد باید به اندازه یک پنجم از مالی که حرام شده است را به نیت ادای وظیفه که شامل خمس و صدقه می شود، با اجازه مرجع تقلید خود، صدقه بدهد. 

درصورتی که فرد فوت کند و ورثه او بدانند که در میان اموالش حرام وجود دارد، اگر صالحب مال را می شناسند باید اموالشان را به فرد برگردانند اما درصورت عدم شناسایی فرد باید با اجازه مرجع تقلید خود به مقداری که از آن یقین دارند بسنده کرده و آن را به فقرا صدفه دهند. درصورتی که مقدار رد مظالم را نیز نمی دانند باید یک پنجم از مال را به اجازه مرجع تقلید به نیت ادای وظیفه شامل خمس و صدقه به فقرا تقدیم کنند. 

درصورتی که میت نیت کند که مبلغ مشخصی را جهت رد مظالم دهند، باید مبلغ را با اجازه مرجع تقلید به فقرا صدقه دهند. درصورتی که این مقدار مشخص شده از یک سوم کل مال میت هم بیشتر باید باید به وصیت عمل شود. 

درصورتی که ورثه از حلال یا حرام بودن مال میت اطلاعی ندارند و فرد نیز وصیتی نداشته باشد، اما ورثه احتمال این موضوع را می دهند، در این صورت لازم نیست چیزی بابت رد مظالم به عنوان صدقه به فقیر دهند اما اگر به نیت رد مظالم و یا صدقه از جانب میت به فقرا اموالی را صدقه بدهند مستحب است.

نقش رد مظالم در جامعه اسلامی

رد مظالم نقش مهمی در ایجاد عدالت و صلح در جامعه اسلامی ایفا می کند. با اجرای رد مظالم، حقوق افراد تضییع شده به آنها بازگردانده می شود و از بروز اختلافات و نزاع ها جلوگیری می شود. رد مظالم همچنین باعث ایجاد روحیه انصاف و عدالت خواهی در جامعه می شود و افراد را به رعایت حقوق دیگران تشویق می کند.

رد مظالم در اسلام

سخن پایانی درباره رد مظالم

رد مظالم مفهوم مهمی در نظام حقوقی اسلام است که به معنای بازگرداندن حقی به فردی است که به ناحق از او گرفته شده باشد. رد مظالم انواع مختلفی دارد و از جمله راهکارهای اجرای آن می توان به استفتاء از مراجع تقلید، تلاش برای یافتن صاحب حق، استفاده از روش های صلح و سازش و اقدام از طریق مراجع قضایی اشاره کرد. رد مظالم نقش مهمی در ایجاد عدالت و صلح در جامعه اسلامی ایفا می کند و باعث ایجاد روحیه انصاف و عدالت خواهی در افراد می شود.

گردآوری: بخش دین و شریعت سرپوش