کوچه‌های آشتی‌کنان کاهگلی، دیوارهای بلند، مناره‌های سر به فلک کشیده، کاشی‌کاری‌های منحصربه‌فرد، ساباط، درهای چوبی، بازار و تیمچه، حمام‌های سنتی، آب‌انبارهای چند بادگیری، بادگیر، سنگفرش‌های خشتی، طارمی‌های چوبی، حسینیه، خانقاه، مدرسه و .... همه آن چیزی است که با گذر از کوچه‌پس‌کوچه‌های بافت تاریخی یزد به زیبایی به چشم می‌خورد.
طی مسیری کوتاه در بافت تاریخی یزد همه این زیبایی‌ها یکجا مقابل چشمان جست‌وجوگر افرادی قرار می‌گیرد که در کوچه‌پس‌کوچه‌های نخستین شهر خشتی جهان، قدم در مسیر تاریخ می‌گذارند.
شکل‌گیری نخستین شهر خشتی جهان برای خودش داستانی دارد، شهری که معماران چیره‌دست و خوش‌فکر در یک گستره جغرافیایی وسیع، تنها ۷۰۰ هکتار آن را برگزیدند و در این مساحت، شگفتی آفریدند تا مردم این دیار در خانه‌های کاهگلی بیاسایند و سرما و گرمای کویر را به مدد سازه‌های خشت و گلی پشت سر بگذارند.
بر اساس روایات تاریخی، چهار مجموعه مهم بافت تاریخی یزد به دستور فردی به نام سید شمس‌الدین بنا نهاده شد.
سید شمس‌الدین که در زمان ایلخانیان کلانتر تبریز بود، نقشه‌های چهار مجموعه تاریخی با فضاهایی شامل مسجد، حمام، خانقاه، مدرسه، بازار و ... را به همراه معماران چیره‌دست آن زمان به یزد فرستاد تا کار احداث را آغاز کنند و مردمان یزد نیز در کنار این مجموعه‌ها خانه‌های خود را بنا کردند تا امروز مجموعه‌ای وسیع و ارزشمند به نام بافت تاریخی یزد، میراثی پرافتخار از ۷۰۰ سال پیش باشد.
بافت تاریخی و قدیمی یزد البته گستره‌ای بسیار وسیع‌تر از ۷۰۰ هکتار دارد اما آنچه دارای ارزش تاریخی است حدود ۷۴۰ هکتار و آنچه از تغییر و تخریب مصون مانده حدود ۲۰۰ هکتار است.
محله مسجد جامع، محله برج و باروی آل مظفر، محدوده بازار خان، محله امیرچخماق، محله امامزاده جعفر (ع)، محله پیر برج، محله زرتشتی‌ها و .... بخش‌هایی از بافت تاریخی یزد است که هر یک از این محله‌ها در بردارنده مجموعه‌ای از حمام، خانقاه، مدرسه، بازار، مسجد، حسینیه، آب‌انبار و ... است.
بافت تاریخی یزد تنها به دلیل زیبایی‌های بصری موردتوجه قرار نگرفته بلکه خوش‌فکری‌هایی که در تک‌تک عناصر تشکیل‌دهنده این بافت از سازه‌ها گرفته تا مصالح، حضور در بافت تاریخی یزد را دل‌چسب‌تر می‌کند.
اندیشه و خلاقیت در مصالح و سازه‌های شهر خشتی جهان
بادگیرهایی که در روزهای گرم تابستان‌های طولانی کویر بدون ذره‌ای آلایندگی محیطی و صرف انرژی‌های مرسوم امروزی، خنکای مطبوعی نثار تن‌های زنان و مردان سخت‌کوش کویر می‌کردند یا ساباط‌هایی که در کوچه‌های آشتی‌کنان نه‌تنها حائلی برای نگاه‌داشتن دیوارهای بلند بلکه سایه‌بانی برای کوچه‌هایی بوده که نور خورشید تا مغز استخوان نفوذ می‌کرده است.
حتی کاه به‌کاررفته کاه‌گل‌ها نیز کاربرد داشته و در گذشته درخشش این کاه‌ها معیاری برای تشخیص زمان طلوع و غروب خورشید بوده است.
این بافت با همه ویژگی‌هایش حالا این روزها موردتوجه جهانیان قرار گرفته و در سازمان جهانی یونسکو به‌عنوان یک اثر تاریخی جهانی ثبت‌شده است، اتفاقی که پیش‌ازاین شاید فقط برای چند شهر تاریخی دنیا افتاده باشد.
وقتی رفت‌وآمد گردشگران خارجی به یزد افزایش یافت و زمانی که خلاقیت آبا و اجداد ما در بنا کردن شهری خشتی مورد تحسین قرار گرفت، به‌تدریج جرقه‌های معرفی این بافت به همه مردم جهان و دوستداران میراث فرهنگی دنیا زده شد.
تلاش کارشناسان پایگاه میراث فرهنگی برای ثبت جهانی
بافت تاریخی یزد ابتدا در سال ۸۴ ثبت ملی شد و پس‌ازآن صحبت‌هایی از جهانی‌شدن این بافت تاریخی به میان آمد و اقداماتی جسته‌گریخته انجام شد تا اینکه در سال ۹۳ پایگاه میراث فرهنگی در دل بافت تاریخی یزد تشکیل شد و با جمع شدن جوانان فعال و متخصص و اساتید دانشگاه کار پرونده‌سازی برای بافت تاریخی یزد آغاز شد.
کار در این مجموعه بسیار دشوار بود زیرا همه آنچه از پیش تهیه و تدوین‌شده بود، موردقبول یونسکو نبود به همین دلیل کار شبانه‌روزی برای یک پرونده‌سازی کاملاً جدید آغاز شد.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی یزد در این زمینه گفت: کار پرونده‌سازی برای بافت تاریخی یزد به‌منظور ارائه به یونسکو در شرایطی آغاز شد که حتی پرونده ثبت ملی این بافت نیز گم‌شده بود.
حتی یک خط از پرونده‌ای که موجود است، مربوط به قبل از سال ۹۳ نیست
مجتبی فرهمند بیان کرد: حتی یک خط از پرونده‌ای که موجود است، مربوط به قبل از سال ۹۳ نیست زیرا مواردی مدنظر یونسکو بود که لازم بود کار جدی و جدیدی از پایه آغاز شود.
وی افزود: در این پایگاه به مدت دو سال، کارشناسان دلسوز بدون هیچ ادعایی تلاش شبانه‌روزی کردند تا درنهایت بافت تاریخی یزد به ثبت جهانی رسید.
حضور ارزیابان یونسکو در یزد طی سال گذشته و اظهارنظرهای آنها در مورد بافت تاریخی گرچه اندکی تردید در دل تلاشگران این پایگاه در مورد ثبت جهانی بافت تاریخی ایجاد کرد اما از تلاش آنها ذره‌ای کم نکرد و تا آخرین لحظه با همکاری سازمان میراث فرهنگی و اداره کل میراث فرهنگی در استان یزد، شهرداری و دیگر دستگاه‌ها، نواقص رفع و پرونده تصحیح شد.
چند روزی مانده به برگزاری جلسه سالانه یونسکو، همه‌جا سخن از احتمال رد پرونده بافت تاریخی یزد در یونسکو بود اما خوشبختانه پرونده بافت تاریخی یزد با اکثریت آرا ثبت جهانی شد تا خستگی کار چندساله از تن تک‌تک افرادی که برای گردآوری و تدوین این پرونده از یک‌سو و رفع مشکلات موجود در بافت تاریخی از سوی دیگر زحمت‌کشیده بودند، رفع شده و تلاش چندساله به ثمر بنشیند.
نجمه نادری، مسئول فنی پایگاه میراث فرهنگی یزد نیز از جوانان تلاشگری بود که سهم بسیار مهمی در تدوین پرونده ثبت جهانی بافت تاریخی یزد داشت.
وی در مورد گردآوری این پرونده اظهار داشت: خط به خط پرونده بافت تاریخی نوشته و ترجمه شده و تک‌به‌تک نقشه‌ها کشیده شده زیرا آنچه یونسکو از ما می‌خواست، چیزی نبود که بتوان آن را از اقدامات انجام‌شده در گذشته کپی کرد زیرا تلاش‌هایی که پیش‌ازاین انجام‌شده بود، به‌هیچ‌وجه با معیارهای یونسکو منطبق نبود.
تهیه کروکی از محدوده بافت تاریخی برای اولین بار
نادری بیان کرد: برای گردآوری این پرونده، تمام کتاب‌های استاد پیرنیا را بررسی کردیم و برای نخستین بار یک کروکی از محدوده بافت تاریخی یزد تهیه شد.
وی تصریح کرد: در این مطالعات بافت تاریخی یزد با بافت تاریخی در شهرهای اصفهان، سمنان، کاشان، کرمان، میبد و بم و شهرهای تاریخی برخی کشورها نظیر یمن، ازبکستان، لیبی و ... مقایسه شد.
نادری ادامه داد: در محلات بافت تاریخی یزد پایش خانه به خانه نیز انجام شد و تلاش کردیم نظر قدیمی‌ترها و اهالی ساکن در بافت تاریخی یزد را نیز جویا شویم.
مسئول فنی پایگاه میراث فرهنگی یزد یادآور شد: شناسایی زمین‌های مخروبه و متروکه نیز از دیگر اقداماتی بود که در پایگاه میراث فرهنگی یزد انجام شد و گرچه زمین‌های مخروبه و متروکه یک نقطه ضعف به شمار می‌رفت اما تلاش کردیم در پلان مدیریت این پرونده، هر یک از این زمین‌ها را ظرفیتی برای بافت تاریخی یزد تعریف کنیم و بعدها از آن به نفع بافت، بهره بگیریم.
وی افزود: ابتدا علاقه‌مند بودیم که همه ۷۰۰ هکتار بافت تاریخی یزد دارای پرونده برای ثبت جهانی شود اما برخی تخریب‌ها و تغییرها سبب شد تا این اتفاق میسر نشود بنابراین ابتدا محدوده باروی آل مظفر و محدوده بازار در نظر گرفته شد و بعد محله امامزاده جعفر (ع)، محله پیر برج، محله امیرچخماق و ... به آن اضافه شد و گرچه محله زرتشتی‌ها و نصرآباد نیز پیشنهاد شد اما در نهایت ۲۰۰ هکتار از بافت تاریخی یزد به یونسکو معرفی شد و حریم این ۲۰۰ هکتار نیز، کل محدوده‌ای است که در سال ۸۴ ثبت ملی شده است.
تلاش شبانه‌روزی این تیم توانست خرد، خلاقیت و سختکوشی نیاکان و گذشتگان ما را مستند و مصور کند و در اختیار یک سازمان جهانی قرار دهد تا آنها با ثبت این پدیده بی‌نظیر، یزد را در مسیر توسعه گردشگری همراهی کنند.
امروز بافت تاریخی یزد ثبت جهانی شده اما آیا این پایان راه است یا مسیری است که به تازگی به سمت پیشرفت یزد گشوده شده است؟
به نظر می‌رسد بافت تاریخی یزد از این پس باید با یک نگاه جهانی اداره شود و همه مسئولان و مردم در کنار یکدیگر برای آبادانی این بافت با پرهیز از تغییر و تخریب قدم بردارند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد در این باره گفت: همه ما از این پس باید یک نگاه جهانی به شهرمان داشته باشیم و همه وظایف خود را که در پلان مدیریت پرونده ثبت جهانی بافت تاریخی یزد مدنظر قرار گرفته، به درستی اجرا کنیم.
بافت تاریخی حکم تسبیحی را دارد که برای ساماندهی آن همه دانه‌ها باید کنار هم قرار گیرند
فاطمه دانش یزدی افزود: بافت تاریخی یزد حکم تسبیحی را دارد که برای انسجام و ساماندهی آن همه باید در کنار هم قرار گیرند.
وی بیان کرد: مسئولان شهری، مدیران، رسانه‌ها، مردم، بناها و ... همه دانه‌های این تسبیح را تشکیل می‌دهند و هرکس باید نقش خود را به‌درستی ایفا کند و وظایف خود را در بافت تاریخی به انجام برساند تا ساماندهی امکان‌پذیر شود.
دانش‌یزدی ادامه داد: افتخار ما این است که در بافت تاریخی ما حیات وجود دارد، بنابراین باید تلاش کنیم تا کیفیت زندگی در این بافت افزایش پیدا کند که در این مقوله، مردم بیش از همه نقش و مسئولیت دارند.
بافت تاریخی یزد امروز با شرایطی متفاوت از گذشته در اختیار ساکنان آن قرار گرفته و به نظر می‌رسد این بافت امروز باید با ساکنان اصیل و با فرهنگ و اصالت یزدی خود جانی تازه بگیرد.
بافت تاریخی یزد به‌عنوان یکی از زیباترین و زنده‌ترین بافت‌های تاریخی با بیش از ۷۰۰ هکتار وسعت، بزرگ‌ترین بافت تاریخی جهان است که بخشی از آن با مساحت حدود ۱۱۰ هکتار که متعلق به دوره ایلخانی است، ۱۸ تیرماه با اکثریت آرا در یونسکو در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.
- 13
- 5
